ҚАБІР (ҚАЙРАҚ) ТАСТАР – ХІІ–ХІV ғғ. ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ ШЫҒЫС АЗИЯДАҒЫ ХРИСТИАН ДІНІ БОЙЫНША БАЙ ДЕРЕК
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2019.3.5.122.141Түйін сөздер:
археология, Жетісу және Ордос, Моңғол империясы, Шығыстағы христиан діні, несториандық, оңғұттар, наймандар, монофизиттер, католиктер, армяндар, қабір тастарАннотация (түйіндеме)
ХVІІ ғ. Қытайдың тарихи орталығынан 630-шы ж.ж. шіркеу миссиясының енуі бойынша дерек беретін, орнатылған уақыты – 781-ші жылға дейінгі шіркеудің әрекеті мен діннің негізі баяндалған несториандық символикасы, қытай және сириялық жазуы бар естелік стела кездейсоқ қазылып алынды. Шу өңірі (Жетісу) мен Ордостан XII–XIV ғ.ғ. жататын несториандық ескерткіштердің табылуы тақырыпқа деген қызығушылықты арттыра түсті. Дегенмен, аймақтағы ескерткіштерді зерттеу әртүрлі себептерге байланысты өзіндік ерекшеліктерге алып келді, себебі аймақ бір-бірінен 3,5 мың шақырым алшақ жатқанымен, зерттеу нәтижелерінің көбінде ортақ болып келуі. Ол – мерзімі мен жазу тілі, иконографиясы мен жерлеу ғұрпы. Христиан діні Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға V–VІ ғ.ғ. енген, мұны археологиялық деректер мен шіркеу жылнамаларының қалдықтары дәлелдейді. Оның тарихын бірнеше кезеңге бөлуге болады. Ұзақ ғасырлар бойы бұл аймақ Шығыс және Батыс Азия митрополиясын жалғасытырып жатты. ХІ ғ. аймақтағы христиан діні толығымен тоқтайды. Христиан-түріктердің шығыстан Жетісуға жаппай қоныс аударуы жөнінде араб деректері хабарлайды. Мұны ХІІ ғ. басында Шараф аз-Заман Тахир ал-Марвазидің «Табаз ал-хайван» («Жануарлардың қоршаған ортасы») кітабында беріледі. Онда христиан дінін ұстанған түркі тілді кун және кай халқы жайылымдықтың таршылдығынан Қытайдың солтүстігінен Жетісуға жаппай қоныс аударғандығы айтылады. Қабір тастар секілді артефактілердің көп табылуы осы жағдайды дәлелдей түседі.
Библиографиялық сілтемелер
Ak-Bulun. 2006. Dialog kultur (Cultural Dialogue). Bishkek: “Ilim” Publ. (in Russian).
Arsenij, arhimandrit. 1880. Letopis tserkovnyh sobytii i grazhdanskih, poyasnyayushchih tserkovnyya, ot Rozhdestva Hristova do 1879 g. (The Chronicle of church events and civil events, explaining church in period from A.D. till 1879). Saint Petersburg (in Russian).
Bartold, V. V. 1964. Sochineniya (Works), 2. Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Baipakov, K. M., Savelieva, T. V. 2017. In Religii Kazahstana i Centralnoi Azii na Velikom Shelkovom puti (Religions of Kazakhstan and Central Asia on the Great Silk way). Almaty, 25–42 (in Russian).
Biruni, Abu Reihan. 1957. Pamyatniki minuvshih pokolenii. Izbrannye proizvedeniya. (Written monuments of the past generations. Selected works), 1. Tashkent: UzSSR Academy of Sciences Publ. (in Russian).
Goryacheva, V. D., Peregudova, S. Ya. 1994. In Iz istorii drevnih kultov Srednei Azii. Hristianstvo (From the history of ancient cults of Central Asia. Christianity). Tashkent: The main editors of encyclopedias Publ., 84–95 (in Russian).
Gumilev, L. N. 1967. In Vsesouznoe Geograficheskoe obshestvo. Doklady otdeleniya ehtnografii (All-Union Geographical Society. Reports of the Department of Ethnography), 5. Moscow, 1–6 (in Russian).
Dashkovskii, P. K. 2017. In Religii Kazahstana i Centralnoi Azii na Velikom Shelkovom puti (Religions of Kazakhstan and Central Asia on the Great Silk way). Almaty, 82–96 (in Russian).
Jumagulov, Ch. 1971. Yazyk siro-tyurkskih (nestorianskih) pamyatnikov Kirgizii. (Language of the Syrian and Turkish (Nestorian monuments of Kyrgyzia). Frunze: “Ilim” Publ. (in Russian).
Dospanov, O. T., Kdyrniyazov. M.-Sh. 2010. In Otzvuki Velikogo Horezma (Echoes of the Great Khorezm). Moscow: “Nauka” Publ., 312–319 (in Russian).
Dresvyanskaya, G. Ya. 1974. In Trudy Uzhno-Turkmenistanskoi Arheologicheskoi Kompleksnoi Ekspedicii) (Materials of Southern Turkmenian Archaeological Complex Expedition), XV. Ashkhabad, 151–181 (in Russian).
Dyakonova, N. V. 1961. In Trudy Gosudarstvennogo Ermitazha (Works of State Hermitage), V. Leningrad: State Hermitage Publ., 257–272 (in Russian).
Zheleznyakov, B. A. 2004. In Akhinjanov chteniya (Akhinjanov readings). Almaty, 44–47 (in Russian).
Zheleznyakov, B. A. 2005. In Izvestiya MON RK (Proceeding of the Ministry of the Education and Sciences), 1, 231–247 (in Russian).
Zheleznyakov, B. A. 2010. In Izvestiya NAN MON RK (Proceeding of the National Academy of Sciences Ministry of the Education and Sciences), 1 (274), 264–273 (in Russian).
Zheleznyakov, B., Grigoriev, F. 2008. In Nomad Kazakhstan, 4, 52–64 (in Russian).
Iz istorii drevnih kultov Srednei Azii: Hristianstvo (From history of ancient cults of Middle Asia. Christianity), 1994. Compl: Zhukova, L. I. Tashkent: Glavnoe izdatelstvo ehnciklopedii (in Russian).
Istoriya Kirgizskoi SSR c drevnejshih vremen do nashih dnej. V 5-ti t. (History of the Kyrgyz SSR since the most ancient times up to now. In 5 volumes), 1. 1984. Frunze: “Kyrgyzstan” Publ. (in Russian).
Klyajn, V. 2003. In Problemy politogeneza kyrgyzskoi gosudarstvennosti (Problems of political genesis of Kyrgyz statehood). Bishkek, 319–331 (in Russian).
Kolchenko, V. A. 2003. In Buddizm i hristianstvo v kulturnom nasledii Centralnoi Azii (Buddhism and Christianity in the cultural heritage of Central Asia). Bishkek: “Ilim” Publ., 53–73 (in Russian).
Kolchenko, V. A. 2017. In Religii Kazahstana i Centralnoi Azii na Velikom Shelkovom puti (Religions of Kazakhstan and Central Asia on the Great Silk way). Almaty, 168–178 (in Russian).
Korol, G. G. 2008. Iskusstvo drevnih kochevnikov Evrazii. Ocherki. (Art of ancient nomads of Eurasia. Sketches). Moscow; Kemerovo: “Kuzbassvuzizdat” Publ. (in Russian).
Kumekov, B. E.1972. Gosudarstvo kimakov IX–XI v. po arabskim istochnikam (The state of Kimaks of the 9–11th centuries on the Arab sources). Alma-Ata: “Nauka” Publ. (in Russian).
Lomanov, A. V. 2002. Hristianstvo i Kitaiskaya kultura (Christianity and Chinese culture). Moscow: “Vostochnaya literature” Publ. (in Russian).
Masson, M. E. 1978. In Obshchestvennye nauki v Uzbekistane (Social Sciences in Uzbekistan), 10, 50–55 (in Russian).
Muraviev, A. V. 2014. Vestnik Pravoslavny Svyato Tikhinovsky Univesitet (Bulletin of the Pravoslavny Svyato Tikhinovsky Univesitet), 5 (40), 55–67 (in Russian).
Pogosyan, G. A. 2014. In Vestnik Rossiisko-Armyanskogo (Slavyanskogo) universiteta (Bulletin of the Russian-Armenian (Slavic) University), 2, 8–13 (in Russian).
Paikova, A. V. 1981. In Pismennye pamyatniki Vostoka (Written monuments of the East). Moscow, 78–86 (in Russian).
Pigulevskaya, N. V. 1940. In Sovetskoe Vostokovedenie (Soviet Oriental Studies), 1, 212—234 (in Russian).
Pigulevskaya, N. V. 1956. In Palestinskii sbornik (Palestine col.), 2, 97–108 (in Russian).
Puteshestviya v vostochnye strany Plano Karpini i Rubruka (Travel to east countries of Plano Karpini and Rubruk). 1957 / Shastina, N. P. (ed.). Moscow: Gos. izd-vo geogr. Literatury Publ. (in Russian).
Rtveladze, E. V. 1999. Velikii shelkovyi put (The Great Silk Road). Tashkent: «Glavnoe izdatelstvo ehnciklopedii Uzbekistana» Publ. (in Russian).
Senigova, T. N. 1960. In Izvestiya AN KazSSR (Proceeding of the Sciences Academy of Kazakh SSR), 3 (14), 97–102 (in Russian).
Sluckii, S. S. 1889. In Nikolskii, M. V. (ed.). Drevnosti vostochnye (Oriental antiquities), 1, 1–72 (in Russian).
Teslenko, I. B., Musin, A. E. 2014. In Trudy GIM (Proceedings of the State Historical Museum), 198. 242–253 (in Russian).
Shkoda, V. G. 2009. Pendzhikentskie hramy i problemy religii Sogda (V–VIII vv.). (Temples of Pendzhikent and problems of religion of Soghd (5–8 cc.). Saint Petersburg: State Hermitage Publ. (in Russian).
Grenet, F., Riboud, P., Jinkal, Y., 2004. In Studa Iranica, 33, 273–284.
Gulasci, Z., Be Duhn, J. 2012/2016. In Bulletin of the Asia Institute, 26, 1–32.
Dickens, M. 2016. In Winds of Jingjiao: Studies on Syriac Christianity in China and Central Asia, Julу 2016, 105–129.
Drake, F. S. 1962. In Journal of the Hong Kong Branch of the Royal Asiatic Society, 2, 11–25.
Halbertsma, T. 2005. In Monumenta Serica, 53, 113–244.
Halbertsma, T. 2008. Early Christian Remains of Inner Mongolia. Discovery, Reconstruction and Appropriation. Leiden, Boston Publ.
Le Coq, A. von. 1913. Chotscho: Facsimile-Wiedergaben der Wichtigeren Funde der Ersten Königlich Preussischen Expedition nach Turfan in Ost-Turkistan. Berlin, Dietrich Reimaer (Ernst Vonsen) Publ.
Murre-van den Berg H.M. 2006. In Malek, R., Hofrichter, P. (eds.). Jingjiao. The Church of the East in China and Central Asia. Sankt Augustin, Publ., 377–394.
Paolillo, M. 2006. In Malek, R., Hofrichter, P. (eds.). Jingjiao. The Church of the East in China and Central Asia. Sankt Augustin Publ, 357–373.
Sciamani e Dervisci dale steppe del Prete Gianni. 2000. Religiosite del Kazakhstan e percezione del fantastico a Venezia.
Tang, L. 2009. In Studies in Turkic philology. Beijing, I–X.
Vaissière de la E. 2015. In Studies on the Inner Asian Languages, 30, 95–112.
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2019 Б.А. Железняков
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
