Тобыл бойы эпиграфикалық ескерткіштері: кешенді зерттеулердің алдын ала нәтижелері
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2024.3.25.186.206Түйін сөздер:
этноархеология, экспедиция, Тобыл, эпиграфика, құлпытас, арабжазулы мәтін, дереккөзАннотация (түйіндеме)
Мақалада Қазақ Тобылының оңтүстік бөлігіндегі тарихи-мәдени мұра нысандарын талдау арқылы әртүрлі дәуірлердегі тұрғындардың табиғи-экологиялық бөлшектерін игеру мәселелерін зерттеу шеңберінде Қостанай облысының Денисов, Қамысты, Жітіқара аудандарының аумағына жүргізілген далалық зерттеулердің нәтижелері берілген. Мақсаты – далалық зерттеулер барысында табылған эпиграфикалық ескерткіштердің маңызын айқындау, арабжазулы мәтіндерді қазіргі қазақ тіліне аудару, тарихи тұлғалар туралы деректерді табылған архивтік құжаттармен толықтыру. Зерттеудің негізгі материалдары – Қостанай облысының Денисов ауданында орналасқан Қарпық Жаманқарин әулетінің құлпытастары. Материалдармен жұмыс барысында эпиграфикалық ескерткіштерді зерттеу кезінде қолданылатын тарихи, құжаттық, филологиялық, палеографиялық, текстологиялық, хронологиялық, этнолингвистикалық және салыстырмалы зерттеу әдістері қолданылды. Қарпық ауылы жанындағы (Қостанай облысы, Денисов ауданы) бейіттен табылған жазуы бар 11 құлпытас зерттелді. Мақалада Тобыл мен Бухария арасында саудамен айналысқан аймақтың ауқатты байы Қарпық Жаманқариннің және оның екі әйелі – Ұлпан Құлтықызы мен Момынай Ақтасқызының бейіттеріне қойылған тас – үш құлпытастағы эпитафия талданып, ғылыми айналымға енгізіліп отыр. Қазақ Тобылының арабжазулы эпиграфикалық ескерткіштері – Дала тұрғындары мәдениетін зерттеу үшін баға жетпес дереккөзі болып табылады.
Библиографиялық сілтемелер
Abil, E. A., Kuzembaiuly, A. 2010. Istoricheskaya toponimika Kostanayskoy oblasti. V 5-ti chastyah. Ch. 3 (Taranovskiy, Denisovskiy i Jitikarinskiy raiony) (Historical toponymy of Kostanay region. In 5 parts. Part 3 (Taranovsky, Denisovsky and Jitikarinsky districts)). Kostanay: “Centrum” Publ. (in Russian).
Azhigali, S. 2002. Аrhitektura kochevnikov – fenomen istorii i kultury Evrazii) pamyatniki Aralo-Kaspiyskogo regiona) (Architecture of nomads – a phenomenon of the history and culture of Eurasia) monuments of the Aral-Caspian region)). Almaty: “Gylym” Publ. (in Russian).
Azhigali, S. E. 2011. In: Aralo-Kaspiiskiy region v istorii i kulture Evrazii (The Aral-Caspian region in the history and culture of Eurasia). Almaty; Aktobe: Walikhanov Institute of History and Ethnology, 337–339(in Russian).
Azhigali, S. E. 2023. In: Severo-Vostochnyi gumanitarnyi vestnik (North-Eastern Journal of Humanities),4 (45), 20–36(in Russian).
Azhigali, S. E., Beknazarov, R. A. 2012. In: Materialy 1 i 2 Simpoziumov po kazahskomu pamyatnikovedeniyu (Materials of the 1st and 2nd Symposiums on Kazakh monument studies). Almaty; Atyrau: “Agatay” Publ., 24–40(in Russian).
Bazarbayeva, G., Jumabekova, G., Seitov, A., Zhambulatov, 2023. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 2 (20), 103–116 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2019. In: Khabdulina, M. K. (ed.). Margulanovskie chteniya–2019 (Margulan readings–2019). Nur-Sultan: Gumilyov Eurasian National University, 10–38(in Russian).
Beisenov, A. Z. 2022. In: Kasenalі, A. (ed.). Kazakstandagy arheologiyalyk zertteuler–2021 (Archaeological research in Kazakhstan–2021). Astana: National Museum of the Kazakhstan, 215–221 (in Kazakh).
Beisenov, A. Z. 2023. In: Ufimskiy arheologicheskiy vestnik (Ufa Archaeological Herald), vol. 23, no. 1, 109–127 (in Russian).
Vostrov, V. V., Mukanov, M. S. 1968. Rodoplemennoy sostav i rasselenie kazahov (konets XIX – nachalo XX v.) Tribal composition and settlement of Kazakhs (late 19th – early 20th century). Alma-Ata: “Nauka” Publ. (in Russian).
Jumabekova, G., Zhambulatov, K., Seitov, A., Akhiyarov, I., Lopatin, V., Bazarbayeva, G. 2024. In: Onggaruly, A. (ed.). Margulanovskie chteniya–2024 (Margulan readings–2024). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in print) (in Russian).
Evdokimov, V. V., Seitov, A. M. 2021. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 3 (13), 49–65 (in Russian).
Mutanov, G. M. (ed.). 2014. Zhanybekov Shangerey. Onegelі omіr (Remarkable People). Is. 31. Almaty: “Kazakh University” Publ. (in Kazakh).
Zhanybekov, S. Z. 2014. O proidennom puti i dobrykh poputchikakh: vospominaniya odnogo iz veteranov Kazahstana (About the life journey and gentle companions: memoirs of one of the veterans of Kazakhstan). Almaty: “Kazakh University” Publ. (in Russian).
Yerofeeva, I. V., Zhanaev, B. T. (compl.). 2007. Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah XVI–XX vekov (The History of Kazakhstan in Russian sources of the 16th–20th centuries). Vol. V. Almaty: “Daik-Press” Publ. (in Russian).
Karpov, S. G. 2021. Priayatye (Near Ayat River region). Novosibirsk(in Russian).
Karpov, S. G. 2024. Poslesloviya. Sbornik proizvedeniy raznyh zhanrov: ocherki, povesti, stihi (Afterwords. A collection of works of various genres: essays, novellas, poems).Novosibirsk (in Russian).
Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. (eds.). 2017. Kultura naseleniya Turgaya i sopredelnykh regionov: chelovek i epoha (Culture of the population of Turgay and adjacent regions: man and epoch). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
Logvin, A. V., Seitov, A. M., Shevnina, I. V. 2016. In: Onggaruly, A. (ed.). Saki i savromaty Kazahskih stepey: kontakt kultur (Saks and Sauromats of the Kazakh steppes: contact of cultures). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 107–110 (in Russian).
Logvin, A. V., Shevnina, I. V., Loshakova, T.N. 2023. In: Onggaruly, A., Mamirov, T. B. (eds.). Margulanovskie chteniya–2023 (Margulan readings–2023). In 2 vol. Vol. 1. Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 78–87 (in Russian).
Logvin, A. V., Shevnina, I. V., Seitov, A. M. 2019. In: Khabdulinа, M. K. (ed.). Margulanovskie chteniya–2019 (Margulan readings–2019). Nur-Sultan: Gumilyov Eurasian National University, 316–327 (in Russian).
Logvin, A. V., Shevnina, I. V., Seitov, A. M., Neteta, A. V. 2018. Ritualno-sakralnye geometricheskie kompleksy (“geoglify”) Turgaya (Ritual-sacred geometric complexes ("geoglyphs") of Turgay). Kostanay: Kostanaу regional museum of local history (in Kazakh, Russian).
Margulan, A. K. 1966. In: Margulan, A. K. (ed.). Ezhelgі madeniet kualary (Witnesses of Ancient Culture).Alma-Ata: “Kazakhstan” Publ., 3–87 (in Kazakh).
Margulan, A. K. 2007. In: Artykbayev, Z. (ed.). Trudy po kulture pismennosti kazahskogo naroda (Proceedings on the culture of writing of the Kazakh people).2nd ed. (Biblioteka kazahskoy etnografii/The library of Kazakhs ethnography). Vol. 8. Astana. “Altyn kіtap” Publ., 149–205(in Kazakh).
Yushkov, S. V (ed.). 1948. Materialy po kazahskomu obychnomu pravu (Materials on Kazakh customary law) Sb. 1. Alma-Ata: Kazakh SSR Academy of Sciences (in Russian).
Materialy po kirgizskomu zemlepolzovaniyu, sobrannye i razrabotannye Ekspeditsiey po issledovaniyu stepnyh oblastey. Turgayskaya oblast. Kustanaiskiy uezd (Materials on Kyrgyz land use collected and developed by the Expedition to explore the steppe regions. Turgay region. Kostanay county). 1903. Vol. 5. URL: https://drive.google.com/drive/folders/1TsvkGmZb6QuWxRwnlyUkgHrsO78jJiEO (accessed: 02.07.2024).
Makhortykh, S. V. 2016. In: Onggaruly, A. (ed.). Saki i savromaty Kazahskih stepey: kontakt ku'tur (Saks and Sauromats of the Kazakh steppes: contact of cultures). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 128–141 (in Russian).
Muminov, А. К., Mederova, D. E., Duyssenov, B. D. 2024. In: Otan tarihy (The Homeland History), 2 (27), 514–528 (in Kazakh).
Nabiollauly, 2016. In: Danakaz, 6 (29), 13–16(in Kazakh).
Nigmatova, S., Madiyarova, I., Pirogova, T., Marynich, O. 2024. In: Kazakstan archeologiyasy (Kazakhstan Archeology), 1 (23), 350–367 (in Russian).
Zhanaev, B. T. (compl.). 2006. O pochetneishih i vliyatelneishih ordyntsah: alfavitnye, imennye, formulyarnye i posluzhnye spiski. 12 noyabrya 1827 g. – 9 avgusta 1917 g. / Ser. Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah XVI—XX vekov (About the most honorable and influential Horde members: alphabetical, nominal, formulary and service records. November 12, 1827 – August 9, 1917 / Ser. History of Kazakhstan in Russian sources of the 16th–20th centuries). Vol. VІІІ, part 2. Almaty: “Daik-Press” Publ. (in Russian).
Onggaruly, A., Kairmagambetov, A. M., Nuskabai, A. A., Rahimzhanova, S. Z. 2020. In: Рovolzhskaya arheologiya (The Volga river Region archaeology), 3 (33), 233–247 (in Russian).
Oshanov, O. J. 2024. In: Qazaq Historical Review, 2, 91–224 (in Russian).
Khabdulina, M. K., Tleugabulov, D. T., Dukombayev, A. T., Koshman, T. V., Bukesheva, G. K., Saparova. K. S., Gaisa, A. M., Bonora, J. L. 2020. Sakralnyi landshaft Saryarki (The sacred landscape of Saryarka). Nur-Sultan; Rome: Gumilyov Eurasian National University, (in Russian).
Seitov, A. M., Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. 2021. In: Povolzhskaya arheologiya (The Volga river region archaeology) 1 (35), 37–48 (in Russian).
Muminov A.., Nurmanova A., Qulbayev N. (comp.). 2015. Seisem Ata korymynyn arab zhazuyndagy epigrafikasy – Arabograficheskaya epigrafika nekropolya Seisem Ata – Arabographic Inscriptions of the Sisem Ata Necropolis. Astana (in Russian, Kazakh and English).
Tairov, A. D. 2019. Yuzhnyj Ural v epohu rannih kochevnikov (Southern Urals in the era of early nomads). Chelyabinsk: South Ural State University (in Russian).
Tasmagambetov, I. N. 2002. Qulpytas (Tombstone). Astana: “Berel” Publ. (in Russian).
Khabdulina, M. K. 2007. In: Voprosy istorii i arheologii Zapadnogo Kazahstana (Issues of history and archaeology of Western Kazakhstan), 2, 181–194 (in Russian).
Khassenova, B., Jumabekova, G., Bazarbayeva, G. 2023. In:Materialy po arkheologii i istorii antichnogo i srednevekovogo Prichernomor'ya (Proceedings in Archaeology and History of Ancient and Medieval Black Sea Region), 15, 529–541 (in Russian).
Charlina, L. 2024. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 1 (23), 305–349 (in Russian).
Shablei, P. S. 2020. In: Istoricheskaya etnologiya (Historical Ethnology), vol. 5, no. 1, 75–94 (in Russian).
Shayakhmet, A. 2018. In: abai.kz. URL: https://abai.kz/post/76437 (accessed 02.07.2024) (in Kazakh).
Shayakhmet A. 2011. Taibaghar(Taybagar). Astana: “Foliо” Publ.(in Kazakh).
Schaefer, A. A. 2018. In: Ermagambetova, S. E. (еd.), Budanova, Y. P. (comp.). Tugan zher. Istoriya Kostanayskoy oblasti v kraevedcheskih issledovaniyakh i publitsistike (Tugan zher. The history of the Kostanay region in local history studies and journalism). Lisakovsk: Lisakovsky Museum of History and Culture of the Upper Tobol river region of the Department of Culture of the Akimat of Kostanay region, 39–73 (in Russian).
Kim, Y. A. (ed.). 2004. Ekologicheskiy atlas Kostanayskoy oblasti (Ecological atlas of Kostanay region). Kostanay: “Kostanay Polygraphy” Publ. (in Russian).
Yablonskiy, L. T. 2010. Prokhorovka: u istokov sarmatskoy arheologii (Prokhorovka: at the origins of Sarmatian archaeology). Moscow: “Taus” Publ. (in Russian).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2024 Гульнара Саиновна Джумабекова, Багдат Даниярович Дюсенов, Наталья Ивановна Таран, Алия Мерекеевна Манапова, Галия Аппазовна Базарбаева
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
