Алтай қазақтарының рулық таңбаларына шолу
Түйін сөздер:
таңба, белгі, қазақ халқы, ру-тайпа, Алтай қазақтарыАннотация (түйіндеме)
Көшпелі халықтар ерте заманнан бері таңба қолданғандығы туралы тарихи деректер көптеп кездеседі. Соның ішінде Түркі және Моңғол халықтары арасында ортақ мағынада қолданылып келген тамга, тамага, дамга сөздері нақты қай тілден шыққандығы белгісіз. «Таңба» туралы мәліметтер жазба деректер бойынша көне түркі тілінде tamγa немесе tamγačï түрінде ескерткіштердің жазба мәтіндерінде және парсыша, түрікше жазылған кейбір деректерде “belgü”, “tuγraγ (tuγra)”, “mühür”, “mör”, “tamγa”, “tavro”, “nişan” деген сөздер белгі, нышан мағынасында жазылған. «Тамга» ұғымы ерте заманнан бері тығыз қарым-қатынаста болған Түркі және Моңғол халықтары арасында әртүрлі немесе ұқсас қолданылған. Тарихи тұрғыдан алғанда, таңбаның қолданылуы әртүрлі даму кезеңдерінен өткені белгілі. Әсіресе, тас дәуірінің әртүрлі кезеңдерінде таңбалар мен белгілер нақты бір жерді, киелі мекендерді белгілеу және қару-жарақтар мен басқадай алуан түрлі заттарды меншіктеу мақсатында қолданылған. Алайда палеолит-неолит дәуірінде әлеуметтік ұйымдар айтарлықтай дамымаса да, таңбалар кеңінен қолданылды, бірақ оларды нақтылап анықтау үшін әлі де ғылыми зерттеулер қажет. Таңба қолдану дәстүрі өте ерте кезден басталғаны туралы мәліметтер археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде белгілі болуда. Осындай тарихи-археологиялық мәліметтерге сүйене отырып, көшпелі тайпалар арасында таңбалардың қолданысы қола дәуірінен, одан да ертерек басталған деген болжам жасауға болады. Дегенмен бүгінге дейін халықаралық зерттеулерде таңбаның қалыптасуы және қолданылу дәстүрі біршама зерттелсе де, көшпелі халықтардың арасындағы таңбаның қолданылуы және тарихы туралы жүргізілген зерттеулер әлі де жеткіліксіз. Біз мақаламызда «таңба» туралы қысқаша ғылыми мәлімет бере келе, қазақ ру-тайпаларының маңыздылығы және Алтай қазақтарының белгі, таңба жүйесі туралы деректердегі мағлұматтарды ұсындық.
Библиографиялық сілтемелер
Argynbaev, K., Mukanov, M. S., Vostrov, V. V. 2000. Kazak shezhіresі hakynda (About the Kazakh genealogy). Almaty: “Atamura” Publ. (in Kazakh).
Aristov, N. A. 1894. In: Zhivaya starina (Living antiquty), III–IV, 391–486 (in Russian).
Bazylkhan, B. 1973. Mongol-kazahhelnııhartsýýlsan-túúhenhelzúı (Comparative grammar of Mongolian-Kazakh languages). Ölgi (in Mongolian).
Vyatkin, M. P. 1941. Ocherki po istorii Kazahskoy SSR (Essays on the history of the Kazakh SSR). Leningrad: “Gospolitizdat” Publ. (in Russian).
Kuznetsov, A. 1927. In: Zapiski Semipalatinskogo otdela Geograficheskogo obschestva (Notes of the Semipalatinsk Department of the Geographical Society), XVI, 1–3 (in Russian).
Karamendina, M. 2021. Kazak halkynyn tanbalary men urandary (Symbols and slogans of the Kazakh people). Almaty: “Arys” Publ. (in Kazakh).
Kuraluly, A. (compl.), Khalykuly, G. (ed.). 1997. Kazak dasturli madenietinin entsiklopediyalyik sozdigi (Encyclopedic dictionary of Kazakh traditional culture). Almaty: “Sozdik-Slovar” Publ. (in Kazakh).
Alimbay, N. (ed.). 2014. Kazaktyn etnographiyalyk kategoriyalar, ugymdar,ven ataularynyn dasturli zhuesi (Kazakh traditional system of ethnographic categories, concepts and names). Encyclopedia. Vol. 5. O-Ya. Almaty: "Asia Channel" Publ. (in Kazakh).
Margulan, A. K. 1984. In: Juldyz, 1, 132–146 (in Kazakh).
Zolbayar, G. (ed.). 2016. Mongolyin kazahyin ugsaatnyi zүy (Kazakhs of Mongolia: Ethnography). Ulaanbaatar: Soembo Printing (in Mongolian).
Samashev, Z., Bazylkhan, N., Samashev, S. 2021. Drevnetyurkskie tamgi (Ancient Turkic symbols). Almaty: “Abdi” Publ. (in Kazakh).
Samashev, S. K. 2023. Ortagasyirlardagyi kazak dalasyi halyiktaryinyin belgi juyesindegi tanbalar (Symbols in the sign system of the peoples of the Kazakh steppe in the Middle Ages): ready to receive the degree of Doctor of Philosophy (PhD). thesis: 6D020800 – Archaeology and ethnology; scientific advisors: Umitkaliyev, U. U., Shenyurt; S. Y. Astana: Gumilyov Eurasian National University (in Kazakh).
Samashev, S. K., Sirazheva, B. A. 2022. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 3 (17), 32-42 (in Russian).
Seidimbek, A. 2008. Kazaktyn auyzsha tarihy (Shezhirelik derekterdi paiymdau) (Kazakh oral history (analysis of genealogical data). Astana: “Foliant” Publ. (in Kazakh).
Seytkhanuly, S., Zhanykulov, N. 2024. In: Otan tarihyi (The Homeland History), 27 (1), 263–282 (in Kazakh).
Tynyshpaev, M. 2010. Kazak halkynyn tarihy (History of the Kazakh People). Karagandy: «Bolashak» Publ. (in Kazakh).
Iskakov, A., Syzdykova, R., Sarybayev, S. 1966. Kazak dilinin etimologiyalik sozdigi (Short etymological dictionary ofthe Kazakh language). Almaty: “Nauka” Publ. (in Kazakh).
Akçokraklı, O., Otar, İ. 1996. Kırım’da Tatar Tamgaları (Tatar Tamgas in Crimea). Prepared by: Unver Sel, Ankara: KDKY (in Turkish).
Altay, H. 1981. Anayurttan Anadolu'ya (From the Homeland to Anatolia). Kültür Bakanlığı (in Turkish).
Alyılmaz, C. 2002. In: Yeni Türkiye Dergisi (New Türkiye Magazine), 613–615 (in Turkish).
Enveroğlu, İ. 2005. Çağdaş Azerbeycan Resim Sanatında Eski Türk Damgalarının Etkisi (The Influence of Old Turkic Stamps on Contemporary Azerbaijani Painting). Unpublished Doctoral Thesis. Selcuk University Social Sciences Institute. Konya (in Turkish).
Mert, O. 2007. In: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (Journal of Turkish Studies Institute), 34, 233–254 (in Turkish).
Samashev, S. K. 2010. In: Traditional Marking Systems: A Preliminary Survey. London & Dover: Dunkling Books, 331–340.
Somuncuoğlu, S. 2008. Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler (Turks in Stone from Siberia to Anatolia). Istanbul (in Turkish).
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2024 Сейітханұлы Ш., Самашев С.
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
