Ер адамдікі ме, әлде әйелдікі ме?
(антропоморфты тас мүсіндердің жынысын анықтау жайлы)
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2024.3.25.45.56Түйін сөздер:
Орталық Қазақстан, Тоғызбайкөл, ерте темір дәуірі, ортағасыр, тас мүсіндер, атрибуция, жыныс белгілері, кеудеАннотация (түйіндеме)
Мақала Еуразия даласындағы ежелгі және ортағасырдағы көшпенділердің антропоморфты тас мүсіндерінің атрибуция аспектілерінің бірі — адам мүсінінің жынысын анықтауға арналған. Бұл мәселе Ұлытаудағы Тоғызбайкөл шатқалынан (Орталық Қазақстан) табылған тас мүсін негізінде қарастырылды. Бұл ерекше тас мүсін жайлы жарияланған деректерде қайшылық көп, сол себепті зерттеу күрделене түсті. Архив материалдарын қарастыру кезінде тас мүсіннің мәдени-хронологиялық атрибуциясы нақтыланып, ерте темір дәуірі Тасмола мәдениетінің ескерткішіне жатқызылды. Әртүрлі дәуірдің пластикалық өнер туындылары иконографиясындағы «кеуде» секілді жынысты анықтайтын белгілерді көрсету әдістерін салыстырмалы талдау барысында Тоғызбайкөлден табылған тас мүсін әйелді бейнелейді деп қалыптасып қалған түсінік күмәнді болып шықты. Әйелдер мен ерлердің кеудесін бірдей мүсіндеген жағдайлар анықталғандықтан, жеке алынған бұл белгіні жыныстың көрсеткіші деп есептеуге болмайтыны анық. Антропоморфты иконографияда ер адам және әйел адам бейнелерінде сөз болып отырған дене атрибуты маңызды болғандықтан, оған ерекше көңіл бөлінген, оның астарында қандай да бір мән болған. Зерттеушілердің анық жыныс белгісі жоқ тас мүсіндердің жынысын олардың бет-әлпетінің ер адамға немесе әйелге ұқсас екенін тану арқылы анықтау қаншалықты дәлелді деген мәселе қарастырылады.
Библиографиялық сілтемелер
Adrianov, A. V. 1886. Puteshestvie na Altai i za Sayany, sovershennoe v 1881 godu po porucheniyu Imperatorskogo Russkogo Geograficheskogo Obshhestva chlenom sotrudnikom A.V. Adrianovym (Journey to Altai and beyond the Sayan Mountains in 1881 on behalf of the Imperial Russian Geographical Society by its staff member A.V. Adrianov). St. Petersburg: Imperial Academy of Sciences (in Russian).
Beisenov, A. Z., Torgoev, А. I., Duisenbay, D. B., Akhiyarov I. K. 2018. In: Povolzhskaya arheologiya (The Volga River region archaeology), 3 (25), 103-117 (in Russian).
Vassilkov, Y. V. 2009. In: Rodionov, M. A. (ed.). Aziatskiy bestiariy: Obrazy zhivotnyh v traditsiyah Yuzhnoy, Yugo-Zapadnoy i Tsentralnoy Azii (The Asian Bestiary: Animal Imagery in the Traditions of South, Southwest and Central Asia). St. Petersburg: Museum of Anthropology and Ethnography of the RAS, 47-62 (in Russian).
Veselovskiy, N. I. 1915. Sovremennoe sostoyanie voprosa o “kamennyh babah” ili “balbalah” (Current status of the issues of ‘stone babas’ or ‘balbals’). Odessa (in Russian).
Valodzina, T. V. 2006. In: Antropologicheskiy forum (Forum for Anthropology and Culture), 4, 264-285 (in Russian).
Evtyukhova, L. A. 1952. In: Materialy i issledovaniya po arheologii SSSR (Materials and Studies on the Archaeology of the USSR), 24, 72-120 (in Russian).
Ermolenko, L. N. 2004. Srednevekovye kamennye izvayaniya Kazahstanskih stepey (tipologiya, semantika v aspekte voennoy ideologii i traditsionnogo mirovozzreniya) (Medieval stone sculptures of the Kazakh steppes (typology, semantics in the aspect of military ideology and traditional worldview)). Novosibirsk: Institute of Archaeology and Ethnography SB RAS (in Russian).
Ermolenko, L. N., Kasenova, A. D., Kurmankulov, Z. K. 2021. In: Vestnik Kemerovskogo gosudarstvennogo universiteta (Bulletin of Kemerovo State University), 23 (3), 613-623 (in Russian).
Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Z. K., Kasenova, A. D. 2016. In: Bobrov, V.V. (ed.). Arheologicheskoe nasledie Sibiri i Tsentralnoy Azii (problemy interpretatsii i sohraneniya) (Archaeological Heritage of Siberia and Central Asia (Problems of Interpretation and Preservation)). Kemerovo: “Kuzbassvuzizdat” Publ., 129-135 (in Russian).
Zuev, V. Y. 1993. In: Gracheva, G. N. (ed.). Ad polum. Pamyati L.P. Hlobystina (Ad polum. In memory of L.P. Khlobystin). St. Petersburg: “Farn” Publ., 95-102 (in Russian).
Kovalev, A. A. 2012. Drevneyshie statui Chemurcheka i prilegayushchih territoriy (The oldest statues of Čemurček and surrounding areas). St. Petersburg (in Russian).
Lim, S. C. 2013. In: Gumanitarnye issledovaniya v Vostochnoy Sibiri i na Dalnem Vostoke (Humanities research in the Russian Far East), 3, 105-112 (in Russian).
Margulan, A. K. 1948a. In: Izvestiya Akademii nauk Kazakhskoy SSR. Seriya istoricheskaya (Proceedings of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Historical Series), 49 (4), 119-145 (in Russian).
Margulan, A. K. 1948b. In: Vestnik Akademii Nauk Kazakhskoy SSR (Bulletin of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), February, 2 (35), 53-60 (in Russian).
Margulan, A. K. 2003. In: Margulan, D. A., Margulan, D. (eds.). Sochineniya (Works). Vol. 3–4. Almaty: “Dayk-Press” Publ. (in Kazakh, Russian).
Margulan, A. K. 1966. In: Margulan, A. K. (ed.). Witnesses of ancient culture. Almaty: “Kazakhstan” Publ., 8-52 (in Kazakh).
In: Scientific archive of the Margulan Institute of Archaeology. D. 78 (in Russian).
In: Scientific archive of the Margulan Institute of Archaeology. D. 114 (in Russian).
Olkhovskiy, V. S. 2005. Monumentalnaya skulptura naseleniya zapadnoy chasti evraziyskih stepey epohi rannego zheleza (Monumental sculpture of the population of the western part of the Eurasian steppes during the Early Iron Age). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Olkhovskiy, V. S., Evdokimov, G. L. 1994. Skifskie izvayaniya VII–III vv. do n.e. (Scythian statues of the 7th–3rd centuries BC). Moscow: Institute of archaeology RAS; Institute of Archaeology of the Academy of Sciences of Ukraine (in Russian).
Pletneva, S. A. 1974. Polovetskie kamennye izvayaniya (Cuman stone statues). (SAI. E4-2). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Ragulenko, S. A. 2013. In: Bzarov, R. S. (ed.). Voprosy otechestvennoy istorii i arheologii (Problems of Russian history and archaeology). Vladikavkaz, 60-83 (in Russian).
Fedorov-Davydov, G. A. 1966. Kochevniki Vostochnoy Evropy pod vlast’yu zolotoordynskikh khanov (Nomads of Eastern Europe under the rule of Golden Horde khans). Moscow: Moscow University (in Russian).
Charikov, A. A. 1980. In: Pletneva, S. A. (ed.). Srednevekovye drevnosti evraziyskih stepey (Medieval antiquities of Eurasian steppes). Moscow: “Nauka” Publ., 213-234 (in Russian).
Yatsenko, S. A. 2000. In: Stratum plus, 4, 251-272 (in Russian).
Yatsenko, S. A. 2001. In: Klimov, K. M. (ed.). Etno-natsionalnye dominanty v kulture i iskusstve narodov Uralo-Povolzh'ya (Ethno-national dominants in the culture and art of the peoples of the Ural-Volga region). Izhevsk: “Udmurt University” Publ., 99-114 (in Russian).
Edelberg, L. 1960. In: Arts Asiatiques, VII, 4, 243-286 (in French).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2024 Ермоленко Л.Н., Қасенова Ә.Д.
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
