Қалмақтардағы «Цаца» діни және этникалық бірегейлік контекстінде
(жазба және археологиялық дереккөздер бойынша)
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2024.2.24.275.289Түйін сөздер:
цаца ғибадат ғимараты, саз конустар-шалирлар, салттық тәжірибе, кремация, академиялық экспедиция, буддизм, Ганюшкино, мыс тиындарАннотация (түйіндеме)
Мақала XVIII ғ. басынан бастап қазіргі уақытқа дейін Қалмақ буддистерінің салттық тәжірибесінде тұрақты түрде қолданылатын цаца ғибадат құрылысына арналған. Цаца – бұл жағымсыз құбылыстарды жеңуге, отбасының және белгілі бір адамның кармасын жақсартуға арналған феномендік құбылыс. Әдетте, цаца адам өмірін ұзарту немесе өлгендердің аман-есен қайта туылуы сияқты және басқа да жақсы ниетпен жасалады. Этнографиялық және археологиялық дереккөздер осы зерттеу материалына негіз болды, кейбір дереккөздер алғаш рет ғылыми айналымға енгізіліп, зерделеуді қажет етеді. Ганюшкино (Қазақстан) ауылынан табылған және бүгінгі күнге дейін құрылыстың негізгі құрылымдық ерекшеліктерін сақтаған XVIII ғ. діни құрылыс (цаца) ерекше қызығушылық тудырады. Діни құрылыстың шығыс жағында кіретін есікті бөлмесі бар, төменгі жағы адамның саусақ іздері көрінетін, сазды мүсінді «конустардан» жасалған. «Конустардың» ішінен саздан жасалған «лотос» гүлінің үш мүсіні табылды. Бұйымның ортасында өзегі бар сегіз жапырақшасы болды. Құрылыстың айналасынан мыс монеталар жиналды. Ганюшкино ауылындағы діни құрылыс-цаца марқұмды (рухани тұлға немесе атақты адам) кремациялайтын орынға орнатылған және буддист қалмақтардың бірыңғай жерлеу кешенінің бір бөлігі болып табылады.
Библиографиялық сілтемелер
Baipakov, K. M., Voyakin, D. A., Erofeeva, I. V., Kazizov, E. S. 2017. In: Mir Bol'shogoAltaya (The world of the Big Altai). 3 (4), 634-665(in Russian).
Basangova, T. G. 2011. In: Novye issledovanija Tuvy (New studies of Tuva), 4 (12), 178-188 (in Russian).
Batyreva, S. G. 2009. In: Izvestiia Volgogradskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta (Proceedings of the Volgograd State Pedagogical University), 3, 144-148 (in Russian).
Batyrov, V. V. 2007. In: Koltsov, P. M. (ed.). Problemy jetnogeneza ijetnicheskoj kultury tjurko-mongolskih narodov (Problems of ethnogenesis and ethnic culture of the Turkic-Mongolian peoples). Elista: “KGU” Publ., 68-76 (in Russian).
Pjurbeev, G. C. (ed.). 2001-2002. Bolshoj akademicheskij mongolsko-russkijslovar (Grand academic Mongolian-Russian dictionary). Moscow: “Academia” Publ. (in Russian).
Voroncov, A. 1875. In: Astrahanskie eparhialnye vedomosti (Astrakhan Diocesan Gazette). 7, 13 (in Russian).
Gmelin, S. G. 1777. Puteshestvie po Rossii dlja issledovanija treh carstv estestva. Chast 2. (Journey through Russia to explore the three kingdoms of nature. Part 2). Saint-Petersburg: “Imperatorskaja Akademija nauk” Publ. (in Russian).
Dordzhieva, G. Sh. 2012. Buddizm Kalmykii v veroispovednoj politike Rossijskogo gosudarstva (Buddhism of Kalmykia in the religious policy of the Russian state). Elista: “Kalmyk University” Publ. (in Russian).
Dushan, U. D. 1973. In: Etnograficheskie vesti. Vyp. 3. (Ethnographic news. Issue 3). Elista: “KNIIJaLI” Publ., 31-107 (in Russian).
Zudina, V. N. 2013. In: Vestnik Samarskogo gos. un-ta (Bulletin of the Samara State University). 8/2 (109), 38-54 (in Russian).
Maximov, K. N., Ochirova, N. G. (ed.). 2009. Istorija Kalmykii s drevnejshih vremen do nashih dnej. T. 3. (The history of Kalmykia from ancient times to the present day. Volume 3). Elista: “Gerel” Publ. (in Russian).
Muniev, B. D. (ed.). 1977. Kalmycko-russkijslovar: 26000 slov (Kalmyk-Russian dictionary: 26,000 words). Moscow: “Russkiy Jazyk” Publ. (in Russian).
Kasenov, M. S., Bazarbaev, G. M. 2022. In: Kalshabaeva, B.K. (ed.). Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii «I Shalkenovskie chteniya» po teme «Aktualnye problem arheologicheskoj ietnograficheskoj nauki: sovremennaya praktika i napravleniya razvitiya» 16 maya 2022 (Proceedings of International Scientific and Practical Conference «І Shalekenov Readings» on the theme «Actual problems of archaeological and ethnological science: modern practice and directions of development» 16 May 2022). Almaty: “Қазақуниверситеті” Publ. (in Kazakh).
Lepehin, I. I. 1771. Dnevnye zapiski puteshestvija doktora i Akademii nauk adjunkta Ivana Lepehina po raznym provincijam Rossijskogo gosudarstva v 1768 g., i 1769 g. Ch. I. (Day notes of the journey of Doctor and Academy of Sciences associate Ivan Lepekhin to different provinces of the Russian state in 1768, and 1769. Part I). Saint-Petersburg: “At the Imperial Academy of Sciences” Publ. (in Russian).
Mitruev, B. L. 2020. In: Vestnik Kalmyckogo universiteta (Bulletin of the Kalmyk University). 3 (47), 71-81 (in Russian).
Mihalev, M. S. 2023. In: Zorin, A. V., Turinskaya, A. A. (ed.) Ojratyi Tibet. Istoricheskoe nasledie i sovremennye perspektivy (Oirats and Tibet. Historical heritage and modern perspectives). Saint-Petersburg: “Peterburgskoe Vostokovedenie” Publ., 287-310 (in Russian).
Montlevich, V. A. 1972. In: Okladnikov, A. P., Larichev, V. E. (ed.) Centralnaja Azijai Tibet: materialy k konferencii. T. 1. Istorija i kultura vostoka Azii (Central Asia and Tibet: materials for the conference. Vol. 1. History and culture of East Asia). Novosibirsk: “Nauka. Sib. otd-nie” Publ., 91-95 (in Russian).
Muzafarova, N. R. 2022. In: Sociologija (Sociology), 1, 281-284 (in Russian).
Nebolsin, P. I. 1852. Ocherki byta kalmykov Hosheutovskogo ulusa (Essays on the life of the Kalmyks of the Khosheutovsky ulus). Saint-Petersburg: “Karl Krajja”, Publ. (in Russian).
Ochir-Gorjaeva, M. A. 2018. Bjulleten Kalmyckogo nauchnogo centra RAN (Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the Russian Academy of Sciences), 4 (8), 84-100 (in Russian).
Pallas, P. S. 1773. Puteshestvie po raznym provincijam Rossijskoj imperii. Ch. 1. Izd. II. (Journey through different provinces of the Russian Empire. Part 1. Ed. II). Saint-Petersburg: “Imperatorskaja Akademija Nauk” Publ. (in Russian).
Smirnov, P. 1999. Putevye zapiski po Kalmyckim stepjam Astrahanskoj gubernii (Travel notes on the Kalmyk steppes of Astrakhan province). Elista: Kalmyckoe knizhnoe izdatelstvo (in Russian).
Tkachev, V. N. 1986. In: Sovetskaia etnografiia (Soviet etnografiia), 6, 108-118 (in Russian).
Trofimova, S. M., Rassadin V. I. 2012. In: Oriental Studies, 1, 7-11 (in Russian).
Tjutrina, K. S. 2008. In: Izvestija Altajskogo gos. un-ta (News of the Altai State University), 4-2, 199-201 (in Russian).
Shantaev, B.A. 2004. In: Ochirova, (ed.). N.G. Buddijskoe duhovenstvo i kultura kalmyckogo naroda (Buddhist clergy and culture of the Kalmyk people). Elista: “Dzhangar” Publ., 144-150 (in Russian).
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2024 Кольцов П.М., Батыров В.В., Кольцова К.П., Кипиев М.К.
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
