Ұзынкүнгей петроглифіндегі бақсылық сюжеті
(Оңтүстік-Шығыс Қазақстан)
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2023.2.20.148.165Түйін сөздер:
археология, петроглиф, зооантропоморфты бейне, бақсы, семантика, дүниетаным, ғұрыптық-рәсімАннотация (түйіндеме)
Мақалада Ұзынкүнгей (Кетпен жотасының солтүстік беткейі) петроглифіндегі сюжеті аса күрделі, «Бақсының өрлеуі» деген атқа ие болған композиция қарастырылып, алғаш рет ғылыми айналымға енгізіледі. Зерттеудің негізгі мақсаты жартас бетінен анықталған басты сюжет – бақсы бейнесіне ұқсас антропоморфты суретке талдау жасау. Жұмыста Қазақстанның және Орталық Азия петроглифтерінде кездесетін зооантропоморфты бейнелер семантикасы бойынша зерттеулер сарапталды. Салыстырмалы стилистикалық сипаттамасы жасалды, ескерткіштің салыстырмалы мерзімі анықталды. Зерттеу барысында тастағы суреттер басты кейіпкер шаманның ғұрыптық рәсімді өткізу процесін көрсететінін дәлелдейтін археологиялық және этнографиялық материалдар, ғылыми дәлелдер мен мысалдар пайдаланылды. Композицияның күрделілігі онда жоғарғы, орта және төменгі әлем картинасын тұтас мазмұндайтын жануарлар (бұғы, арқар, қасқыр) мен антропоморфты бейнелердің (біреуі зооантропоморфты, екеуі антропоморфты) болуы. Басты кейіпкер қолында заттары бар, өзіндік ерекше бас киімі және құйрығы бар, ұзын құйрықты қасқыр үстінде бейнеленген. Қызықтысы (көңіл аударуға тұрарлығы) композицияның келесі екі элементі болып табылады. Бұл екі антропоморфты сұлбадан әрқайсысы қолында қандай да бір зат ұстаған, аяқтарын аздап тізесінен бүгіп тұрған адамның өрге ұмтылып, секіру қимылын байқауға болады, жаңа деңгейге ұмтылуы болуы да мүмкін. Осы үш фигура композицияның ойын ашуға, негізгі кейіпкердің бейнесін және оның іс-қимылын, оның қалыптасу процесін түсінуге көмектеседі. Композициядағы петроглифтердің бір уақытта бәдізделгені даусыз, оны палимпсестің болмауы және кейінгі кезеңдерде жаңартылмағыны дәлелдейді. Сондай-ақ, тас бетінің патинасы мен барлық петроглифердің күңгірттенуі біркелкі және қола дәуірінің мәнеріне жақын.
Библиографиялық сілтемелер
Akishev, A. K. 1984. Iskusstvo i mifologiya sakov (Art and mythology of the Saks). Alma-Ata: “Nauka” Publ. (in Russian).
Akishev, K. 1978. Kurgan Issyk (Kurgan Issyk). Moscow: “Iskusstvo” Publ. (in Russian).
Amargazieva, A. Zh. 2022. Іn: Kazahstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 2 (16), 9-23 (in Kazakh).
Artamonov, M. I. 1961. In: Arkheologicheskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha (Archaeological collection of the State Hermitage Museum), 2, 57-87 (in Russian).
Albekov, T. (ed.). 2011. Babalar sözi. Juz tomdıq. 78-tom. Kazah mifteri (Words of ancestors: One hundred volumes. 78-vol. Kazakh myths). Astana: “Foliant” Publ. (in Kazakh).
Albekov, T. (ed.). 2013. Babalar sozi. Juz tomdıh. 93-tom. Magiyalyk folklore (Words of ancestors: One hundred volumes. 93-vol. Magical folklore). Astana: “Foliant” Publ. (in Kazakh).
Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. 2019. In: “Edu.e-history.kz”, 3 (19). URL: http://edu.e history.kz/ru/publications/view/1264 (accessed: 16.01.2023) (in Russian).
Baipakov, K. M., Marіyashev, A. N. 2008. Bayan-Jurek petroglifteri (Bayan-Zhurek petroglyphs) Almaty: “Credo” Publ. (in Kazakh).
Beisenov, A. Z., Mariyashev, A. N. 2014. Petroglify rannego zheleznogo veka Zhetysu (Petroglyphs of the early Iron Age Zhetysu). Almaty. Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
Bobomulloyev, B. S. 2020. In: Uchenyye zapiski muzeya-zapovednika «Tomskaya Pisanitsa» (Scientific notes of the museum-reserve «Tomskaya Pisanitsa»), 12, 22-34 (in Russian).
Bokovenko, N. A. 1996. In: Alexeyev, A. Yu. et al. (eds.). Zhrechestvo i shamanizm v skifskuyu epokhu (Priesthood and shamanism in the Scythian era). Saint Petersburg: “Nauka” Publ., 39-42 (in Russian).
Divaev, A. 1899. In: M.O. Awezov atındagı Adebiet jane oner institwtı qoljazba qorı (Manuscript Fund of the Institute of M.O. Auezov Institute of Literature and Art) // Кoljazba: 156-buma (in Kazakh).
Devlet, M. A. 1996. In: Zhrechestvo i shamanizm v skifskuyu epokhu Materialy mezhdunarodnoy konferentsii (Priesthood and shamanism in the Scythian era Proceedings of the international conference). Saint Petersburg: “Nauka”, 24-26. (in Russian).
Zhakypov, S. 1988. In: Archive of the M.O. Auezov Institute of Literature and Art. Кoljazba: 914-buma. 2-papka, 4-dapter (in Kazakh).
Karimova, G. R. 2019. In: Muarrikh (Muarrich), 1 (17), 92-114 (in Russian).
Kubarev, V. D. 2001. In: Izvestiya laboratorii arheologii Gorno-Altayskogo universiteta (Proceedings of the Laboratory of Archaeology of the Gorno-Altai University), 6, 89-107 (in Russian).
Kubarev, V. D. 2006. In: Arkheologiya, etnografiya i antropologiya Yevrazii (Archaeology, Ethnography and Anthropology of Eurasia), 3 (27), 41-54 (in Russian).
Kazak adebietinin tarihy. 2007. On tomdik, 1-tom (History of Kazakh literature. Ten volumes. 1-vol.). Almaty: “KAZakparat” Publ. (in Kazakh).
Kazak madeniety. 2005. Enciklopediyalık anıqtamalık (Kazakh culture. Encyclopedic handbook). Almatı: “Arwna Ltd”». (in Kazakh).
Kazaktyn etnografïyalyk kategoriyalar, ugymdar men ataularynyn dasturli juyesi. 2011. Entsiklopediya, I tom (Kazakh traditional system of etnographic categories, concepts and names. Encyclopedia, 1-vol.). Almaty: “DPS” Publ. (in Kazakh).
Kanarbaeva, B. 2004. Kazaktyn nanim-senimderinin folklordagy korinisi (Reflection of Kazakh beliefs in folklore). Almaty: “Jazushy” Publ. (in Kazakh).
Kartay, T. E. 2021. Boritanym: еkspedіtsіyalyk zertteuler (Mission: expeditionary research). Almaty: “Kazakh Unіversіty” Publ. (in Kazakh).
Lukpanova, Ya. A. 2018. In: Samarskiy nauchnyi vestnik (Samara Scientific Bulletin.), vol. 7, 4 (25), 228-232 (in Russian).
Margulan, A. Kh. 1998. In: Sochineniya. V 14 tomakh. T. 1 (Essays. In 14-vol. 1-vol.) Almaty: “Atamura” Publ. (in Russian).
Maryashev, A. N., Zheleznyakov, B. A. 2013. Drevnosti Kulzhabasy (Antiquities of Kulzhabasy). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
Okladnikov, A. P. 1974. Petroglify Baykala – pamyatniki drevney kultury narodov Sibiri (Petroglyphs of Baikal are monuments of the ancient culture of the peoples of Siberia). Novosibirsk: “Nauka” Publ. (in Russian).
Petri, B. E. 2011. In: Sem, T. Yu. (compl.). Shamanizm narodov Sibiri. Etnograficheskiye materialy XVIII–XX vv.: khrestomatiya v 2 tomakh. 1 tom. (Shamanism of the peoples of Siberia. Ethnographic materials of the 18th–20th centuries: an anthology in 2 vol. 1-vol.). Saint Petersburg: “Nestor-Istoriya” Publ., 345-349 (in Russian).
Rogozhinskiy, A. Ye. 2011. In: Ermolenko, L. N., Sovetova, O. S et al. (eds.). Naskalnoye iskusstvo v sovremennom obshchestve (k 290-letiyu nauchnogo otkrytiya Tomskoy pisanitsy) (Rock art in modern society (to the 290th anniversary of the scientific discovery of the Tomsk petroglyph)). In 2 volumes. Vol. 2. Kemerovo: “Kuzbassvuzizdat”, 87-99 (in Russian).
Samаshev, Z. 2006. Petroglify Kazahstana (Petroglyph of Kazakhstan). Almaty: “Oner” Publ. (in Russian).
Samаshev, Z. 2012. Jetisu jartas suretteri. Bayanjurek (Petroglyphs of Zhetysu. Bayanzhurek). Astana: Brunch of the Margulan Institute of Archaeology (in Kazakh).
Sem, T. Yu. 2019. In: Religiovedeniye (Religious studies), 3, 53-61. DOI: 10.22250/2072-8662.2019.3.53-61 (in Russian).
Uakhatov, B. 1974. Kazaktyn halyk olenderi (Kazakh folk poems). Almaty: “Gylym” Publ. (in Kazakh).
Shvets, I. N. 1999. In: Izvestiya Ministerstva obrazovaniya I nauki Respubliki Kazakhstan. Ser. obshchestv. nauk (News of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. Social sciences series), 1, 103-111 (in Russian).
Shvets, I. N. 2005. In: Arheologiya, etnografiya i antropologiya Yevrazii (Archaeology, ethnography and anthropology of Eurasia), 3 (23), 130-139 (in Russian)
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2023 Асель Амаргазиева
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
