Номгон-2 көне түрік ғұрыптық кешені зерттеулерінің кейбір нәтижелері
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2023.1.19.68.83Түйін сөздер:
археология, Номгон, Құтлұқ қаған, көне түрік бітік жазу, соғды жазуы, брахми жазуы, ғұрыптық кешен, бәдіз-тасмүсін, хронологияАннотация (түйіндеме)
.Халықаралық Түркі академиясы мен Моңғолия Ғылым академиясының Археология институты бірлескен экспедициясы 2019 және 2022 жж. Моңғолияның Архангай аймағы Хашаат сұмыны Номгон алқабындағы көне түрік дәуірінің 9 дана ғұрыптық кешендерінде алғашқы археологиялық барлау және қазба жұмыстарын бастаған болатын. Номгон-2 ғұрыптық кешенінде жүргізілген қазба барысында осы кешен «екінші» Түрік қағандығын жаңғыртушысы Құтлұқ қаған яғни 682–692 жж. билік құрған Елтеріс қағанға, әйгілі Білге қаған мен Күлтегіннің әкесіне арналғандығы анықталды. Кешеннен қаған кескінді бөрікті бәдіздің басы мен төменгі тұсы, екі кішігірім бас мүсін тұсы, екі қошқар, екі аланды арыстан тас мүсіні және құрылыстың қыш төбе жапқыштары, кірпіштері, ортасы ойық текше тас (алтарь), балбалдардан «ешір» (ашина) қаған әулетінің таңбалары секілді бірсыпыра артефактілер анықталды. Әлемдік түркология үшін ерекше жаңалық – жазулы бітіктас жаңадан табылды. Онда екі бөрі және суғалдақ гүл бейнеленген бітіктастың төбе тұсы мен одан төменгі тұсында көне түрік, соғды, брахми жазулы мәтіндердің үзінділері қашалған сынық бөлігі археологиялық қазбалар барысында алғаш рет табылып отыр. Көне түрік және соғды мәтін үзінділерінде «Құтлұқ қаған» деп анық жазылған.
Библиографиялық сілтемелер
Bazylkhan, N. 2005. In: Kazakstan tarihy turaly turkі derektemelerі (Turkic sources about the history of Kazakhstan). Almaty: “Daik-Press” Publ. (in Kazakh).
Bayar, D. 2010. In: İsenbike Toğan (ed.). Uluslararası Zeki Velidi TOĞAN ve Türk Kültürü Sempozyumu. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, 25-35 (in Russian).
Bayar, D. 2014. In: Tseveendorj, D., Munkhtulga, R. (eds.). Medieval archaeological research in Mongolia. Collection of works. Volume III (2004-2010). Ulaanbaatar: “Udam Kultur” Publ., 106-112 (in Mongolian).
Kydyraly, D., Bazylkhan, N. (eds.). 2020. Tonykuk. Bіtіktasy matіnnіn audarmalary: azerbajan, kazak, kyrgyz, turk, tyva, mongol, mazhar, nemіs, orys, agylshyn, frantsuz, kytai tіlderіnde (Tonykuk. Translations of the original text: Azerbaijan, Kazakh, Kyrgyz, Turkish, Taisha, Mongolian, Hungarian, German, Russian, English, French, Chinese). International Turkish Academy: “Gylym” Publ.
Kydyraly, D., Bazylkhan, N. (eds.). 2022. Kültegin. Bіtіktasy matіnnіn audarmalary: azerbajan, kazak, kyrgyz, turk, tatar, tyva, mongol, mazhar, nemіs, orys, agylshyn, frantsuz, korej, kytay tіlderіnde (Kultegin. Translations of the original text: Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Turkish, Tatar, Tyva, Mongolian, Hungarian, German, Russian, English, French, Korean, Chinese). International Turkish Academy: “Gylym” Publ.
Kydyraly, D., Tseveendorj, D., Enkhtor, A. Bazylkhan, N., Dalantay, S., Bogenbayev, N., Buyankhishig, Ts. 2019. “Nomgon–2019” bіrlesken ekspeditsiyasy arheologiyalyk kazba zertteulerіnіn gylymi esebі (Scientific report of archaeological excavations of the "Nomgon-2019" joint expedition). Astana: International Turkish Academy, Mongolian Institute of History, Archaeology (in Kazakh and in Mongolian).
Kydyraly, D., Enkhtor, A., Bazylkhan, N., Bogenbayev, N., Buyanhishig, C., Batbold, G.2022. “Nomgon–2022” bіrlesken ekspeditsiyasy arheologiyalyk kazba zertteulerіnіn aldyn-ala gylymi esebі (Preliminary scientific report of archaeological excavations of the joint expedition "Nomgon-2022"). Astana: International Turkish Academy; Mongolian Institute of Archaeology (in Kazakh and in Mongolian).
Monkhtulga, R. 2019. About the name äšir in the Tonyukuk Inscription In: Asian studies. 5th International academic conference. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Ochir, A., Odbaatar, Ts., Erdenebold, L., Ankhbayar, B. 2009. In: Nomadic Studies, 35-47 (in Mongolian).
Ser-Odjav, N. 1979. In: Studia Archaelogica, I, fasc. 6, 8 (in Mongolian).
Tseveendorj, D., Kydyraly, D., Enkhtor, A., Bazylkhan, N., Dalantai, S., Bogenbayev, N., Buyankhishig, Ts. 2019. Mongol uls-Olon ulsyn Tureg akademijn hamtarsan “Nomgon” toslijn 2019 ony heerijn shinzhilgeenij azhlyn tajlan (2019 Field Analysis Report of the Joint Mongolia-International Turkic Academy "Nomgon" Project). Ulaanbaatar (in Mongolian).
Shiveet ulaan kone turіk guryptyk keshenі. 2018. Arheologiyalyk zertteudіn fotoalbomy (Shiveet ulaan ancient Turkish ritual complex. Photo album of archaeological research). Astana: International Turkish Academy (in Kazakh and in Mongolian).
Enkhbat, G., Davaatseren, B., Bold, R. 2012. In: Historical and Cultural Immovable Properties in Mongolia. VIII. Arhangay province. Ulaanbaatar: “Edition” Publ., 40-41 (in Mongolian).
Enkhbat, G., Ankhsanaa, G., Davaatseren, B. 2013. Historical and Cultural Immovable Properties in Mongolia. X. Arkhangai province. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Enkhtör, A. 2001. Nomgony hondij dekh ertnij turegijn ongon cogcolboruud (Ancient Turkic virgin complexes in Nomgon valley. Manuscript Collection of the Institute of Archaeology). Ulaanbaatar (in Mongolian).
Bayar, D. 2012. In: International Journal of Turkish Literature, Culture and Education, 1/1, 6-25 (in Turkish).
Jisl, L. 1960. In: Journal of Archaeologicke Rozhledy, 12-1, 86-115 (in Hungarian).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2023 Дархан Кыдырали, Алтангэрэлийн Энхтөр, Напил Базылхан, Нурболат Богенбаев, Цэрэнхандын Буянхишиг, Гончигийн Батболд
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
