Сібірдегі ғұндар, немесе Ежелгі және Ортағасырлардың шекарасы жайында. Археолог көзқарасы
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2023.1.19.29.42Түйін сөздер:
археология, азияттық ғұндар, Оңтүстік Сібірді жаулап алу, мемлекеттік құрылым, Ежелгі және Ортағасыр межесіАннотация (түйіндеме)
Б.д.д. ІІІ және ІІ ғғ. межесінде азияттық ғұндар Оңтүстік Сібір жерлерін қосып алды және өздерінің түбегейлі мемлекеттік мүддесін: солтүстік тыныш аумағымен және әскерді қару жарақпен қамту ету үшін үздіксіз жұмыс істеп тұрған кен өндіру, металургиялық және қолөнер өндірісімен, жер жырту құралы мен өздерінің жер иеленушілерін астықпен қамтамасыз етті. Жаулап алу жергілікті шаруашылық дамуға кедергі болмады, жоғарғы ғұн билігі қолөнер және ауылшаруашылық қызметін бақылап және қолдап отырды. Бұл археологиялық мәліметтермен толықтай дәлелденіп отыр. Ғұндар қалалық мәдениетті Орталық Азияда ғана емес, Оңтүстік Сібірде де енгізді. Олар алғаш рет Азияда отырықшы және көшпелі халықты біртұтас басқаратын мемлекет, яғни толыққанды әлемдік державаны құрды. Оның тұтастығы саяси биліктің бірлігімен, елдің көп тілді және әр түрлі рулық бөліктерінің өзара сәйкестігімен де анықталды. Азияттық ғұндардың өздері түркітілдес болмады. Олар мәденигенездің негізгі археологиялық белгілері бойынша: тұрғын үй типі бойынша да, жерлеу көрінісі бойынша да түркі немесе моңғол әлеміне жатпады. Бірақ олар ежелгі түркі халықтарын Орталық Азияның белгісіз жерлерінен солтүстікке қарай жылжытып, алғаш рет тарихи аренаға алып шықты. Енисейде анықталған Ежелгі және Ортағасырлық тарихи кезеңдердің археологиялық градациясы бүкіл Саян-Алтай таулары мен Байкал маңына таралады. Ежелгі және ортағасырлық дамудың межесі ғұн дәуірі болып табылады.
Библиографиялық сілтемелер
Bichurin, N. Ya. 1950. Sobranie svedeniy o narodah, obitavshih v Sredney Azii v drevnie vremena (Collection of information on the peoples inhabiting Middle Asia in ancient time). Vol. I. Moscow; Leningrad: USSR Academy of Sciences (in Russian).
Vadetskaya, E. B. 1986. Arheologicheskie pamyatniki v stepyah Srednego Eniseya (Archaeological sites in the steppes of the Middle Yenisei). Leningrad: “Nauka” Publ. (in Russian).
Davydova, A. V. 1956. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), XXV, 261-300 (in Russian).
Davydova, A. V. 1985. Ivolginskiy kompleks – pamyatnik hunnu v Zabajkalie (Ivolginsky complex – monument of the Huns in Transbaikalia). Leningrad: Leningrad State University (in Russian).
Davydova, A. V. 1995. Ivolginskiy arheologicheskiy kompleks (Ivolga archaeological complex). Vol. 1. Ivolginskoe gorodishche (Ivolga settlement). Saint Petersburg: Fond AziatIKA (in Russian).
Davydova, A. V., Minyaev, S. S. 2003. Kompleks arheologicheskih pamyatnikov u sela Duryony (The complex of archaeological monuments near the village of Dureny). Saint Petersburg: Fond AziatIKA, (in Russian).
Danilov, S. V. 2004. Goroda v kochevyh obshchestvah Tsentralnoy Azii (Cities in Nomadic Societies of Central Asia). Ulan-Ude: Buryat Scientific Center SB RAS (in Russian).
Dyorfer, G. 1986. In: Zapadnaya tyurkologiya (Western Turkology). Vol. I. Drevnie tyurkskie yazyki i literatury (Ancient Turkic languages and literatures). Moscow: “Nauka”, “Glavnaya redakciya vostochnoj literatury” Publ., 71-134 (in Russian).
Devlet, M. A. 1976. In: Iz istorii Sibiri (From the history of Siberia). Vol. 21. Tomsk: Tomsk State University, 146-154 (in Russian).
Devlet, M. A. 1980. Sibirskie poyasnye azhurnye plastiny II v. do n.e. – I v. n.e. (Siberian belt openwork plates of the 2nd century BC – 1st century AD). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Kiselev, S. V. 1949. Drevnyaya istoriya Yuzhnoy Sibiri (Ancient History of Southern Siberia). Moscow; Leningrad: USSR Academy of Sciences (in Russian).
Kiselev, S. V. 1951. Drevnyaya istoriya Yuzhnoy Sibiri (Ancient History of Southern Siberia). Moscow: USSR Academy of Sciences (in Russian).
Kiselev, S. V. 1957. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 2, 91-101 (in Russian).
Kiselev, S. V. 1956. In: Tezisy dokladov na sessii Otdeleniya istoricheskih nauk i plenume instituta istorii materialnoy kultury, posvyashchennoy itogam arheologicheskih issledovaniy 1955 g. (Abstracts of reports at the session of the Department of Historical Sciences and the plenum of the Institute of the History of Material Culture, dedicated to the results of archaeological research in 1955). Moscow; Leningrad, 56-58 (in Russian).
Kiselev, S. V. 2015. In: Marsadolov, L. S. (ed.). Otchet ob issledovanii Bolshogo Salbykskogo kurgana i ego okruzheniya. Materialy Sayano-Altayskoy arheologicheskoy ekspeditsii Gosudarstvennogo Ermitazha (Report on the study of the Great Salbyk mound and its surroundings. Materials of the Sayano-Altay Archaeological expedition of the State Hermitage). Vol. 6. Saint Petersburg: State Hermitage, 8-17 (in Russian).
Kiselev, S. V. 2016. In: Marsadolov, L. S., Tuguzhekova, V. N. (eds.). Bolshoy Salbykskiy kurgan i arheologicheskie pamyatniki v ego okrestnostyah (Bolshoy Salbyksky kurgan and archaeological sites in its vicinity). Abakan: Khakass Research Institute of Language, Literature and History, 6-15 (in Russian).
Kubarev, V. D., Zhuravleva, A. D. 1986. In: Molodin, V. I. (ed.). Paleokonomika Sibiri (Paleoeconomics of Siberia). Novosibirsk: “Nauka” Publ., 111-118 (in Russian).
Kuzmin, N. Yu., Varlamov, O. B. 1988. In: Vasilevskiy, R. S., Kholyushkin, Yu. P. (eds.). Metodicheskie problemy arheologii Sibiri (Methodological problems of the archaeology of Siberia). Novosibirsk: “Nauka” Publ., 146-152 (in Russian).
Kyzlasov, I. L. 1987. In: Istoricheskie chteniya pamyati M. Gryaznova (Historical readings in memory of M. Gryaznov). Part II. Omsk: Omsk State University, 94-97 (in Russian).
Kyzlasov, I. L. 1989. In: Istoriko-astronomicheskie issledovaniya (Historical and astronomical research). Vol. XXI. Moscow: “Nauka” Publ., 193-212 (in Russian).
Kyzlasov, I. L. 2011. Altaistika i arheologiya (Altaistics and Archaeology). Moscow: Institute of Turkology (in Russian).
Kyzlasov, I. L. 2020. In: Istoriya veshchej – istoriya i veshchi / Ranneslavyanskij mir (History of things – history and things / Early Slavic World). Vol. 20. Moscow: Institute of Archaeology RAS, 250-262 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1960. Tashtykskaya epoha v istorii Hakassko-Minusinskoy kotloviny (I v. do n.e. – V v. n.e.) (The Tashtyk epoch in the history of the Khakass-Minusinsk basin (1st century BC – 5th century AD). Moscow: Moscow University (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1969. In: Drevnosti Vostochnoy Evropy (Antiquities of Eastern Europe). Moscow: “Nauka” Publ., 115-124 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1979. Drevnyaya Tuva (ot paleolita do IX v.) (Ancient Tuva (from the Paleolithic to the 9th century)). Moscow: Moscow University (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1984. Istoriya Yuzhnoy Sibiri v srednie veka (The History of Southern Siberia in the Middle Ages). Moscow: “Vysshaya shkola” Publ. (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1992. Ocherki po istorii Sibiri i Tsentralnoy Azii (Essays on the history of Siberia and Central Asia). Krasnoyarsk: Krasnoyarsk University (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1998. In: Tatarskaya arheologiya (Tatar archaeology), 2 (3), 47-64 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1999. In: Melyukova, A. I., Moshkova, M. G. Bashilov, V. A. (eds.). Evraziyskie drevnosti. 100 let B.N. Grakovu: arhivnye materialy, publikatsii, statii (Eurasian antiquities. 100 years of B. Grakov: archival materials, publications, articles). Moscow: Institute of Archaeology RAS, 195-205 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 2001. Gunnskiy dvorets na Enisee. Problema ranney gosudarstvennosti Yuzhnoy Sibiri (The Hunnic Palace on the Yenisei. The problem of early statehood in Southern Siberia). Moscow: “Vostochnaya literature” Publ. (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 2006. Gorodskaya tsivilizatsiya Sredinnoy i Severnoy Azii. Istoricheskie i arheologicheskie issledovaniya (Urban civilization of Central and Northern Asia. Historical and archaeological research). Moscow: “Vostochnaya literature” Publ. (in Russian).
Kyuner, N. V. 1951. In: Zapiski Hakasskogo nauchno-issledovatelskogo instituta yazyka, literatury i istorii (Notes of the Khakass Scientific Research Institute of Language, Literature and History). Vol. II. Abakan: Hakgosizdat, 3-16 (in Russian).
Marsadolov, L. S. 2010. Bolshoy Salbykskiy kurgan v Hakasii (Bolshoy Salbyksky kurgan in Khakassia). Abakan: “Hakasskoe kn. izd-vo” Publ. (in Russian).
Marsadolov, L. S. 2015. In: Marsadolov, L. S. (ed.). Otchet ob issledovanii Bolshogo Salbykskogo kurgana i ego okruzheniya. Materialy Sayano-Altayskoy arheologicheskoy ekspeditsii Gosudarstvennogo Ermitazha (Report on the study of the Great Salbyk mound and its surroundings. Materials of the Sayano-Altai Archaeological expedition of the State Hermitage Museum). Vol. 6. Saint Petersburg: State Hermitage Museum, 6-7 (in Russian).
Marsadolov, L. S. 2016. In: Marsadolov, L. S., Tuguzhekova, V. N. (eds.). Bolshoy Salbykskiy kurgan i arheologicheskie pamyatniki v ego okrestnostyah (Bolshoy Salbyksky kurgan and archaeological sites in its vicinity). Abakan: Khakass Research Institute of Language, Literature and History, 4-5 (in Russian).
Minyaev, S. S. 1980. In: Devlet, M. A. Sibirskie poyasnye azhurnye plastiny II v. do n.e. – I v. n.e. ((Siberian belt openwork plates of the 2nd century BC – 1st century AD). Moscow: “Nauka” Publ., 29-34 (in Russian).
Minyaev, S. S. 1983. In: Kiryushin, Yu. F. (ed.). Drevnie gornyaki i metallurgi Sibiri (Ancient miners and metallurgists of Siberia). Barnaul: Altay State University, 47-84 (in Russian).
Okladnikov, A. P. 1962. In: Drevniy mir (Ancient world). Moscow: “Vostochnaya literatura” Publ, 418-431 (in Russian).
Sunchugashev, Ya. I. 1969. Gornoe delo i vyplavka metallov v drevney Tuve (Mining and metal smelting in ancient Tuva). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Syma Tsyan. 1975. Istoricheskie zapiski (Shi czi). T. II. Perevod s kitayskogo, kommentarii R. Vyatkina i V. Taskina (Historical Notes (Shi ji). Vol. II. Translation from Chinese, commentary by R. Vyatkin and V. Taskin). Moscow: “Nauka”, “Glavnaya redaktsiya vostochnoy literatury” Publ. (in Russian).
Taskin, V. S. 1968. Materialy po istorii syunnu (po kitayskim istochnikam). Moscow: “Nauka”, “Glavnaya redaktsiya vostochnoy literatury” Publ. (in Russian).
Taskin V.S. 1973. Materialy po istorii syunnu (po kitajskim istochnikam) (Materials on the history of Xiongnu (according to Chinese sources)). Vol. 2. Moscow: “Nauka”, “Glavnaya redaktsiya vostochnoy literatury” Publ. (in Russian).
Torchinov, E. A. 2005. In: Strany i narody Vostoka (Countries and peoples of the East), XXXII, 383-414 (in Russian).
Davydova, A. V. 1968. In: Acta Arhaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae. T. 20. Budapest, 209-245 (in English).
Joki, A. J. 1952. Die Lehnwörter des Sajansamojedischen / Mémoires de la Société Finno-Ougrienne. 103. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura (in German).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2023 Игорь Леонидович Кызласов
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
