Ашутасты «күн сәулелі» обалар: Даладағы тарихи жады (радиокарбон талдау нәтижесі бойынша)
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2022.3.17.43.73Түйін сөздер:
археология, Батыс Сарыарқа, Ашутасты, «күн сәулелі» обалар, Дала, хронология, тас тізбектерАннотация (түйіндеме)
Мақалада Батыс Сарыарқадағы «мұртты обалар» кешенінен алынған, кейінгі ортағасырға дейінгі кең уақыт диапазонын көрсететін үш мерзім алғаш рет жариялануда. Кешеннің жекелеген элементтері оның құрылысының әр түрлі уақытқа тиісті екенін немесе ғұрыптық тәжірибе үрдісінде қолданылғанын көрсетеді. Осыған байланысты археологиялық ескерткіштердің осы түрінің хронологиясы және Дала тұрғындарының рухани мәдениетіндегі маңызы мәселесі көтеріледі. Дәстүрлі оба-доминант тасмола мәдениеті уақытымен, оба-спутниктер мен тізбегі – ғұн кезеңінен этнографиялық қазіргі уақытқа дейін деп мерзімделеді. «Мұртты» обалардың мыңдаған жылдар бойы киелі ландшафтың қалыптасуынадағы рөлін атап өту қажет. Қазақстан Ғылым академиясының Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрылуының бастауында тұрған және еліміздің ежелгі тұрғындарының мәдениетін зерттеуді жалғастырушы, атақты жеке ғалымдар плеядасын тәрбиелеген Әлкей Марғұлан (1904–1985) «күн сәулелі» обалары терминін алғаш қолданды. Олардың әрқайсысы Ә. Оразбаев (1922–1997), М. Қадырбаев (1932–1982), Ф. Арсланова (1934–1995), С. Ақынжанов (1939–1991) ерекше археологиялық ескерткіш – тас тізбектерімен обаларды зерттеуде өз үлестерін қосты. Аталған нысандар түрінің негізгі ареалы Сарыарқаның тарихи-мәдени ландшафты шекарасымен сәйкес келеді.
Библиографиялық сілтемелер
Abramzon, S. M. 1990. Kirgizy i ih etnogeneticheskie i istoriko-kulturnye svyazi (Kyrgyz and their ethnogenetic and historical-cultural relations). Frunze: Kyrgyzstan (in Russian).
Aitkali, A. K., Zhuniskhanov, A. S., Doumani, Dup`yu P., Isin, A. I., Rakhmankulov, E., Kurmangaliev, A. K. 2019. In: Khabdulina, M. K. (ed.). Margulan readings–2019. Nur-Sultan: Gumilyov Eurasian National University, 208-222 (in Russian).
Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. 2017. In: Samarskiy nauchnyi vestnik (Samara Scientific Bulletin), vol. 6, No. 2 (19), 117-120 (in Russian).
Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S., Baidaly, R. Zh. 2017. In: Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. (eds.). Kultura naseleniya Turgaya i sopredelnyh regionov: chelovek i epoha (Culture of the population of Turgay and adjacent regions: man and epoch). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 275-327 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2015. In: Baipakov K.M. (еd.). Kazahskoe hanstvo v potoke istorii (The Kazakh Khanate in the flow of history). Almaty, 521-533 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2017. In: Beisenov, A. Z., Loman, V. G. (eds.). Arheologicheskoe nasledie Tsentralnogo Kazahstana: izuchenie i sohranenie (Archaeological heritage of Central Kazakhstan: study and preservation). Almaty: “Begazy-Tasmola”, vol. 2, 31-37 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2018. In: Arheologіya і davnya іstorіya Ukraїni (Archaeology and Early history of Ukraine), 2 (27), 386-396 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2020. In: Teoriya i praktika arheologicheskih issledovaniy (Theory and practice of archaeological research), vol. 29, No. 1, 122-134 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2021а. In: Smirnov, N. Yu. (еd.). Tvorets kultury. Materialnaya kultura i duhovnoe prostranstvo cheloveka v svete arheologii, istorii i etnografii (The creator of culture. Material culture and spiritual space of Man in the light of archaeology, history and ethnography). Saint Petersburg: Institute for the History of Material Kulture, 261-277 (in Russian).
Beisenov, A. Z. 2021b. In: Ufimskiy arheologicheskij vestnik (Ufa Archaeological Bulletin), vol. 21, No. 1, 33-41 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A. 2017. In: Beisenov, A. Z., Loman, V. G. (eds.). Arheologicheskoe nasledie Tsentralnogo Kazahstana: izuchenie i sohranenie (Archaeological heritage of Central Kazakhstan: study and preservation). Almaty: “Begazy-Tasmola” Publ., vol. 1, 11-64 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Duisenbay, D. B., Svyatko, S. V. 2017. In: Samarskiy nauchnyi vestnik (Samara Scientific Bulletin), vol. 6, No. 3(20), 227-231 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Ermolenko, L. N. 2014. In: Vestnik Kemerovskogo gosudarstvennogo universiteta (Bulletin of Kemerovo State University), No. 3 (59), vol. 3, 34-40 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Kasenalin, A. E. 2018. In: Teoriya i praktika arheologicheskih issledovaniy (Theory and practice of archaeological research), vol. 24, No. 4, 85-100 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Torgoev, A. I., Duisenbay, D. B., Akhiyarov, I. K. 2018. In: Povolzhskaya arkheologiya (The Volga river region archaeology), 3 (25), 103-117 (in Russian).
Botalov, S. G.; Tairov, A. D.; Lyubchanskiy, I. E. 2006. Kurgany s «usami» uralo-kazakhstanskikh stepey (Mounds with "moustaches" of the Ural-Kazakhstan steppes). Chelyabinsk: South Ural Branch of the Institute of History and Archaeology of the Ural Branch of the RAS (in Russian).
Bubenok, O. B. 2021. In: Novye issledovaniya Tuvy (New studies of Tuva), 1, 131-147 (in Russian).
Gerodot. 1972. Istoriya v devyati knigakh (A story in nine books). Book IV. Leningrad: “Nauka” Publ. (in Russian).
Gimranov, D. O. 2017. In: Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. (eds.). Kultura naseleniya Turgaya i sopredelnyh regionov: chelovek i epoha (Culture of the population of Turgay and adjacent regions: man and epoch). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 352-353 (in Russian).
Grudochko, I. V. 2017. In: Ufimskiy arkheologicheskiy vestnik (Ufa Archaeological Bulletin), 17, 42-49 (in Russian).
Grudochko, I. V. 2019. In: Vestnik YuUrGU. Seriya «Soczialno-gumanitarnye nauki» (Bulletin of South Ural State University. The series "Social and Humanitarian Sciences"), vol. 19, No. 3, 21-27 (in Russian).
Grudochko, I. V. 2020. Kurgany s «usami». Epokha pozdney drevnosti i rannego srednevekoviya uralo-kazakhstanskikh stepey (IV–VII vv. n.e.) (Mounds with "moustaches". The epoch of late antiquity and the Early Middle Ages of the Ural-Kazakh steppes (4th–7th centuries AD)). Budapesht: Martin Opitz (in Russian).
Dashkovskiy, P. K., Seregin, N. N. 2009. In: Dashkovskiy, P. K. (ed.). Mirovozzrenie naseleniya Yuzhnoy Sibiri i Tsentralnoy Azii v istoricheskoy retrospective (The worldview of the population of Southern Siberia and Central Asia in historical retrospect). Barnaul: “Azbuka” Publ., Issue III, 36-63 (in Russian).
Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A. 2017. In: Egorova, T. A. (ed.). Istoriya i arkheologiya Semirechiya (History and archaeology of Semirechye), 5. Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 127-142 (in Russian).
Dosymbayeva, А. М. 2014. Tyurkologiya. Istoriko-arkheologicheskij aspect (Turkology. Historical and archaeological aspect). Almaty: “Service Press” Publ. (in Russian).
Dubrovskiy, D. V. 2007. Prostranstvennye kharakteristiki pogrebalnogo obryada tyurkoyazychnykh kochevnikov Tsentralnoy Azii (konets XIX nach. XX vv.) (Spatial characteristics of the funeral rite of the Turkic-speaking nomads of Central Asia (the end of the 19th – beginning of the 20th centuries)). Saint Petersburg. URL: http://www.dslib.net/etnografia/prostranstvennye-harakteristiki-pogrebalnogo-obrjada-tjurkojazychnyh-kochevnikov.html (accessed: 10.09.2022)
Ermolenko, L. N. 1994. In: Ilyushin, A. M. (ed.). Etnokulturnye protsessy v Yuzhnoy Sibiri i Tsentralnoy Azii v I–II tysyacheletii n.e. (Ethnocultural processes in Southern Siberia and Central Asia in the 1st – 2nd millennia AD). Kemerovo: “Kuzbassvuzizdat” Publ., 157-165 (in Russian).
Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K., Kasenova, A. D. 2015. In: Vestnik Kemerovskogo gosudarstvennogo universiteta (Bulletin of Kemerovo State University), No. 1(61), vol. 3, 26-32 (in Russian).
Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K., Kasenova, A. D. 2016. In: Bobrov, V. V. (ed.). Arheologicheskoe nasledie Sibiri i Tsentralnoy Azii (problemy interpretatsii i sohraneniya) (Archaeological heritage of Siberia and Central Asia (problems of interpretation and preservation)). Kemerovo: “Kuzbassvuzizdat” Publ., 129-135 (in Russian).
Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K., Kasenova, A. D. 2021. In: Narody i religii Evrazii (Peoples and religions of Eurasia), vol. 26, No. 3, 7-23 (in Russian).
Iskakov, K. A., Umitkaliev, U. U., Tleugabulov, D. T., Dukombajev, A. T. 2022. In: Vestnik Novosibirskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya: Istoriya, filologiya (Bulletin of Novosibirsk State University. Series: History, Philology), vol. 21, No. 7, 150-162 (in Russian).
Karakuzova, Zh. K., Khasanov, M. Sh. 1993. Kosmos kazakhskoy kultury (The cosmos of Kazakh culture). Almaty: “Evraziya” Publ. (in Russian).
Koshman, T. V., Dukombajev, A. T. 2020. In: Tleugabulov, D. T. (ed.). Sakralnyi landshaft Saryarki (The sacred landscape of Saryarka). Nur-Sultan; Rim: Akishev research institute, 173-191 (in Russian).
Kulumzhanov, N. E., Zholdubayeva, A. K., Kotosheva, K. K. 2018. In: Vestnik Kazahskogo Natsionalnogo Universiteta. Seriya filosofii, kulturologii i politologii (Bulletin of Kazakh National University. Series of Philosophy, Cultural Studies and Political Science). Issue 63, No. 1, 159-167 (in Russian).
Kurmankulov, Zh. K., Utubaev, Zh. R., Kasenova, A. D. 2018. In: Bissembaev, A. A. (ed.). Margulan readings–2018. Almaty; Aktobe, 291-294 (in Russian).
Manapova, A. М. 2018. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 1–2, 48–58. DOI: 10.52967/akz2018.1-2.1-2.48.58 (in Kazakh).
Margulan, A. Kh. 1948. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. istorich. (Proceedings of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. of History), 49, 119-145 (in Russian).
Margulan, A. Kh. 1949. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. arheol. (Proceedings of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. of Archaeology), 67 (vol. 2), 3-36 (in Russian).
Margulan, D. A. 2018. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 1–2, 37-47. DOI: 10.52967/akz2018.1-2.1-2.37.47
Onggaruly, A., Kairmagambetov, A. M., Nuskabay, A. A., Rakhimzhanova, S. Zh. 2020. In: Povolzhskaya arkheologiya (The Volga river region archaeology), 3 (33), 233-247 (in Russian).
Razdykova, G. M. 2010. In: Vestnik Karagandinskogo universiteta. Seriya «Istoriya. Filosofiya» (Bulletin of Karagandy University. The series "History. Philosophy"), 3 (59), 29-37 (in Russian).
Sagalaev, A. M., Oktyabrskaya, I. V. 1990 Traditsionnoe mirovozzrenie tyurkov Yuzhnoy Sibiri. Znak i ritual (The traditional worldview of the Turks of Southern Siberia. A sign and a ritual). Novosibirsk: “Nauka” Publ. (in Russian).
Samashev, Z. 2021. In: Bulletin of history, 3 (102), 70-80 (in Russian).
Seidametov, E. Kh., Kadyrov, R. R. 2016. In: Nauka, obrazovanie i kultura (Science, education and culture), 5 (8), 14-17 (in Russian).
Solnechnye kurgany Ashutasty (The solar mounds of Ashutasty). URL: https://kstnews.kz/newspaper/356/item-31297 (accessed: 26.07.2022)
Stasevich, I. V. 2013. In: Tsentralnaya Aziya: Traditsiya v usloviyakh peremen (Central Asia: Tradition in conditions of Change). Issue III, St. Petersburg, 270-301 (in Russian).
Tadysheva, N. O. 2017. In: Tomskiy zhurnal LING i ANTR (Tomsk journal of LING and ANTR), 4 (18), 103-111 (in Russian).
Tleugabulov, D. T., Dukombaiev, A. T., Bonora, Zh. L. 2020. In: Tleugabulov, D. T. (ed.). Sakralnyi landshaft Saryarki (The sacred landscape of Saryarka). Nur-Sultan; Rim: Akishev research institute, 14-45 (in Russian).
Khabdulina, M. K. 2020. In: Tleugabulov, D. T. (ed.). Sakralnyi landshaft Saryarki (The sacred landscape of Saryarka). Nur-Sultan; Rim: Akishev research institute, 60-84 (in Russian).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2022 Гульнара Джумабекова, Галия Базарбаева
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
