Жетісу Алатауының батыс сілемдерінің ерте темір ғасырындағы қорғандарды тополандшафттық зерттеу
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2022.3.17.126.150Түйін сөздер:
археология, Жетісу Алатауы, ГАЖ, космостық түсірілімдер, ландшафт, обалы қорым, топография, планиграфия, ерте темір ғасыры, жерлеу салттары, Жетысу Алатау, ГИСАннотация (түйіндеме)
Бұл жұмыс Жетісу Алатауының батыс беткейіндегі ерте темір ғасыры обаларының тополандшафттық ерекшеліктерін қашықтықтан және нақты зерттеуге арналған. Осы аумақтағы жұмыстардың қорытындысы бойынша периметрі бойынша орлар мен жалдардан тұратын жарты шар пішінді үйінділер түріндегі жерлеу құрылыстары бар 386 ескерткіштен тұратын топ бөлініп қарастырылды. Археологиялық нысандардың осы сұрыптауына сүйене отырып, Жетісу Алатауының батыс сілемдерінің тау бөктері мен таулы аймақтарында осыған ұқсас белгілері бар нысандардың таралу сипатын білдіретін ескерткіштердің алдын-ала картасы жасалды. Оры бар обалардың ең тығыз шоғырлануы Бастөбе таулары, Қоғалы алқабы және Көксу мен Қаратал өзен аралығында тіркелгені анықталды. Мұнда аймақтың 390-ға жуық ең ірі «патша» обалары шоғырланған. Ерте темір дәуірі тұрғындарының мәдени дәстүрлерінде жерлеу кешендері сәулеттік ерекшеліктерінің инварианттары болған. Шұңқырлы обалардың ең көп таралған түріне жамылғы периметрі бойынша орлары бар обалар (216) жатса, қалған 170 ескерткіште жамылғы мен ордың арасында дөңгелек немесе шаршы пішінді алаңдары, «сыртқы» орлары бар жерлеу құрылыстары бар. Кейбір жағдайларда төртбұрышты орлар бірдей пішінді жалдармен алмастырылады, ал дөңгелек орларда ішкі периметрі бойынша аласа жалдар байқалады. Көлемі жағынан ең үлкен обалары бар қорымдардың арасында 14 ескерткіштен тұратын топ ерекшеленеді, онда батыс-шығыс осі бойымен, яғни қарама-қарсы жақтардан «көпірлермен» бөлінген «сыртқы» орлары бар құрылыстар белгіленген. Статистикалық талдау көрсеткендей, аталған шағынауданда мұндай археологиялық нысандар ерте темір ғасыры ескерткіштері жалпы санының 30-дан 40%-на дейін құрайды. Бұл белгілі бір тарихи кезеңде осы жерлеу ғұрпын ұстанушылардың Жетісу Алатауының батыс беткейіндегі аумақтарда үстемдікке ие болғандығын білдіреді. Кеген, Шалкөдесу, Текес, Қарқара және Шелек өзендерінің биік таулы алқаптарын қоспағанда, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағында осыған ұқсас архитектоникалық және тополандшафттық жағдайлардағы обалар еш жерде кездеспейді. Бұл осы аймақтардың тұрғындарының белгілі бір этномәдени байланыстарын көрсетуі мүмкін. Белгілі зерттелген кешендермен ұқсастықтар негізінде осы обалардың сәулеттік ерекшеліктерін талдау, ең алдымен, бұл ескерткіштер сақ заманында (б.д.д. VI–III ғғ.) салынғанын және бір ру-тайпалық бірлестіктің дамуын белгілейтінін көрсетеді.
Библиографиялық сілтемелер
Abramov, N. A. 1873. In: Izvestiya Russkogo arheologicheskogo obshchestva (Proceedings of the Russian Archaeological Society), 8, vol. 1, 60-63 (in Russian).
Ageeva, E. I. 1960. In: Kratkie soobshheniya Instituta istorii materialnoy kultury (Brief communications of the Institute for the History of Material Culture), 80, 65-69 (in Russian).
Ageeva, E. I. 1961. In: Trudy Instituta istorii, arheologii i etnografii Akademii nauk Kazahskoy SSR (Proceedings of the Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), XII, 21-40 (in Russian).
Akishev, A. K. 1984. Iskusstvo i mifologiya sakov (The Art and Mythology of the Sakas). Alma-Ata: “Nauka” Publ. (in Russian).
Akishev, K. A. 1978. Kurgan Issyk. Iskusstvo sakov Kazahstana (Issyk Kurgan. The Art of the Saks of Kazakhstan). Moscow: “Iskusstvo” Publ. (in Russian).
Akishev, K. A., Kushaev, G. A. 1963. Drevnyaya kultura sakov i usunej doliny reki Ili (The Ancient Culture of the Sakas and Usuns of the Ili River Valley). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ. (in Russian).
Baipakov, K. M. (ed.). 2018a. Almatinskaya oblast. Istoriko-kulturnoe nasledie (Almaty region. Historical and cultural heritage). Vol I. Almaty: LLP “Kos-Kos” (in Russian).
Baipakov, K. M. (ed.). 2018b. Almatinskaya oblast. Istoriko-kulturnoe nasledie (Almaty region. Historical and cultural heritage). Vol II. Almaty: LLP “Kos-Kos” (in Russian).
Amirov, E. Sh. 2008. In: Izvestiya NAN RK. Ser. obshhestv. nauk (Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan Ser. of Social Sciences), 1 (254), 29-34 (in Russian).
Amirov, E. Sh., Goryachev, A. A., Iliin, R. V. 2015. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Sakskaya kultura Saryarki v kontekste izucheniya etnosociokulturnyh protsessov stepnoy Evrazii (Saka culture of Saryarka in the context of the study of ethnosociocultural processes of Steppe Eurasia). Almaty: “Begazy-Tasmola”, 49-54 (in Russian).
Akishev, K. A. (ed.). 1960. Arheologicheskaya karta Kazakhstana (Archaeological map of Kazakhstan). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ. (in Russian).
Samigulin, I. M. (compl.). 2011. Arheologiya Semirechiya. 1857–1912 gg. (Archaeology of the Semirechye. 1857–1912). Almaty: “LEM” Publ. (in Russian).
Bazarbayeva, G. A. 2018. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Kazahstan v sakskuyu epohu (Kazakhstan in the Saka era). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 157-178 (in Russian).
Baipakov, K. M., Voyakin, D. A., Zakharov, S. V. 2016. Mogilnik Karatuma. Nekropol rannego zheleznogo veka v Semirechie (Karatuma burial ground. Early Iron Age necropolis in Semirechye). Almaty: LLP “Arheologicheskaya ekspertiza” Publ. (in Russian).
Baitanayev, B. A., Goryachev, A. A., Saraev, V. V., Shayakhmetov, A. Kh., Ergeshbayev, A. A., Beysenov, N. B. 2017. Novye pamyatniki rannego zheleznogo veka Yuzhnogo Kazahstana (New monuments of the Early Iron Age in Southern Kazakhstan). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
Beisenov, A. Z. Kreshioli, L., Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A., Barinova, E. 2015. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Sakskaya kultura Saryarki v kontekste izucheniya etnosotsiokulturnykh protsessov stepnoy Evrazii (Saka culture of Saryarka in the context of the study of ethnosociocultural processes of Steppe Eurasia). Almaty: “Begazy-Tasmola”, 59-70 (in Russian).
Beisenov, A. Z., Kreshioli, L., Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A., Barinova, E. 2017. In: Teoiriya i praktika arheologicheskih issledovanij (Theory and practice of archaeological research), vol. 18, No 2, 97-108. DOI: 10.14258/tpai (2017)2(18)-09. (in Russian).
Bekseitov, G. T., Tulegenov, T. Zh., Ivanov, S. S., Kitov, E. P., Kitova, A. O. 2018а. In: Izvestiya Samarskogo nauchnogo centra Rossijskoy akademii nauk. Arheologiya i ehtnografiya (Izvestiya Samara Scientific Center of the RAS. Archaeology and Ethnography), vol. 20, No 3 (2) (83), 527-536 (in Russian).
Bekseitov, G. T., Tulegenov, T. Zh., Ivanov, S. S., Kitov, E. P., Kitova, A. O. 2018b. In: Genesis: istoricheskie issledovaniya (Genesis: historical research), 11, 108-123. DOI: 10.25136/2409-868X.2018.11.27945 (in Russian).
Bernshtam, A. N. 1940. In: Kratkie soobshheniya Instituta istorii materialnoj kultury (Brief communications of the Institute for the History of Material Culture), 4, 42-48 (in Russian).
Bernshtam, A. N. 1946. In: Kratkie soobshheniya Instituta istorii materialnoj kultury (Brief communications of the Institute for the History of Material Culture), 13, 110-118 (in Russian).
Bernshtam, A. N. 1948. In: Izvestiya AN KazSSR. Seriya arheologicheskaya (Proceedings of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Archaeological Series), 46, vol. 1, 79-91 (in Russian).
Bernshtam, A. N. 1949. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet Archaeology), 11, 337-384 (in Russian).
Gorodetskiy, V. D. In: Archive of the Margulan Institute of Archaeology. D. 3 (in Russian).
Goryachev, A .A. 2020. Drevnij arheologicheskij kompleks verxoviev ushheliya Kishi Turgen (Ancient archaeological complex of the upper reaches of the Kishi Turgen Gorge). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
Goryachev, A. A., Galimzhanov, S. E., Gumirova, O. N. 2021. In: Kazakstan Arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 3 (13), 66-97. DOI: 10.52967/akz2021.3.13.66.97 (in Russian).
Goryachev, A. A., Galimzhanov, S. E., Kazizov, E. S., Egorova, T. A. Gumirova, O. N. 2022. In: A. Onggar, T. Mamirov (eds.). Margulanovskie chteniya–2022 (Margulan readings 2022). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 365-381 (in Russian).
Goryachev, A. A., Egorova, T. A. 2022. In: A. Onggar, T. Mamirov (eds.). Margulanovskie chteniya–2022 (Margulan readings 2022). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 222-232 (in Russian).
Goryachev, A. A., Motov, Yu. A. 2018. Arheologicheskiy kompleks Butakty-I (Archaeological complex Butakty I). Almaty: “KazBookTrade” Publ. (in Russian).
Goryachev, A. A., Saraev, V. V. 2015. In: Izvestiya NAN RK. Seriya obshchestvennyh i gumanitarnyh nauk (Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences and Humanities Series), 6 (304), 5-18 (in Russian).
Grigoriev, F. P. 2011. In: Istoriya i arрeologiya Semirech`ya (History and Archaeology of the Semirech'e). Vol. 4. Almaty: Fond “Rodnichok”, 15–26 (in Russian).
Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A. 2018. In: Arheologiaіya і davnya іstorіya Ukraїni (Archaeology and Early history of Ukraine), 2 (27), 469-484 (in Russian).
Jumabekova, G., Bazarbayeva, G., Onggar, A. 2011. Esik. Issyk. Esik. Almaty: “Tajmas” Publ. (in Russian, in Kazakh).
Saduakasuly, A., Baitanayev, B. A., Zheleznyakov, B. A. 2016. Drevnosti Zhetysu. Pamyatniki arheologii Zhambylskogo rajona (Antiquities of Zhetysu. Archaeological monuments of Zhambyl district). Almaty (in Russian).
Dublitskiy, B. N. In: Archive of the Margulan Institute of Archaeology. D. 162 (in Russian).
Estemesov, E. A. 2021. In: Vestnik Novosibirskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya: Istoriya, filologiya. Istoriya i teoriya nauki, novye metody issledovanij (Bulletin of Novosibirsk State University. Series: History, Philology. History and Theory of Science, New Research Methods), 3, vol. 20. DOI: 10.25205/1818-7919-2021-20-3-22-35 (in Russian).
Zadneprovskiy, Yu. A. 1992. In: Moshkova, M. G. (ed.). Stepnaya polosa aziatskoj chasti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya (The steppe belt of the Asian part of the USSR in the Scythian-Sarmatian time). Moscow: “Nauka” Publ., 73-87 (in Russian).
Ivanov, S. S. 2019. In: Malyshev, A. A. (ed.). SCYTHIA et SARMATIA. Moscow: MAKS Press, 71-78 (in Russian).
Ismagilov, R. B. 1990. In: Tezisy dokladov nauchno-prakticheskoj konferencii, posvyashchennoj 70-letiyu organizacii Chimkentskogo oblastnogo istoriko-kraevedcheskogo muzeya (Theses of the reports of the scientific-practical conference dedicated to the 70th anniversary of the organization of the Chimkent regional historical and local history museum). Alma-Ata: “Polygraphist” Publ., 30-32 (in Russian).
Maksimova, A. G. 1972. In: Akishev, K. A. (ed.). Poiski i raskopki v Kazahstane (Searches and excavations in Kazakhstan). Alma-Ata: “Nauka” Publ., 123-138 (in Russian).
Maksimova, A. G. 1980. In: Akishev, K. A. (ed.). Arheologicheskie issledovaniya drevnego i srednevekovogo Kazahstana (Archaeological research on ancient and medieval Kazakhstan). Alma-Ata: “Nauka” Publ., 114-122 (in Russian).
Nurzhanov, A. A., Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A. 2020. In: Kazahstan Arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 4 (10), 70-95 (in Russian).
Nurmukhanbetov, B. N., Trifonov, Yu. I. 2016. In: Onggar, A. (ed.). Saki i savromaty kazakhskikh stepej (Saks and Savromats of the Kazakh steppes). Almaty:, 10-19 (in Russian).
Onggar, A., Kiyasbek, G., Khasenova, B., Besetayev, B., Kozhakhmetov, B. 2014. In: Trudy filiala Instituta arheologii im. A.H. Margulana (Proceedings of the Branch of the Margulan Institute of Archaeology in Astana), 4, 29-57 (in Russian).
Onggaruly, A., Pyon Yonxvan, Nam Sanvon, Kairmagambetov, A., Kim Yonxyon, Nuskabaj, A., Kyzyrkhanov, M. 2020. Katartobe. Nekropol sakskoj elity Zhetysu (Katartobe. Necropolis of Zhetysu Sak elite). Nur-Sultan–T`dzhon (in Korean).
Pantusov, N. N. 1893. In: Otchety Arheologicheskoj komissii za 1890 r. (Reports of the Archaeological Commission for 1890 r.). Saint Petersburg, 72-74, 132-133 (in Russian).
Pantusov, N. N. 1899а. In: Protokoly Turkestanskogo kruzhka lyubitelej arheologii (Protokols of the Turkestan Circle of Lovers of Archaeology). Tashkent, 1899. God 4, 16-17 (in Russian).
Pantusov, N. N. 1899b. In: Protokoly` Turkestanskogo kruzhka lyubitelej arheologii (Protokols of the Turkestan Circle of Lovers of Archaeology). Tashkent. God 4, 105-117 (in Russian).
Pantusov, N. N. 1900. In: Protokoly` Turkestanskogo kruzhka lyubitelej arheologii (Protokols of the Turkestan Circle of Lovers of Archaeology). Tashkent. God 5, 19-20 (in Russian).
Radlov, V. V. 1863. In: Otchety` Arxeologicheskoj komissii za 1862-1863 gg. (Reports of the Archaeological Commission for 1862-1863 rr.). Sankt-Petersburg, 21 (in Russian).
Samashev, Z., Jumabekova, G., Grigoriev, F. 2005. Drevnosti Almaty (Antiquities of Almaty). Almaty (in Russian).
Samashev, Z., Nagler, A., Parzinger, G., Navrot, M. 2009. In: Marchenko, I. I. (ed.). Pyataya Kubanskaya arheologicheskaya konferenciya (5th Kuban Archaeological Conference). Krasnodar: Kuban State University, 350-352 (in Russian).
Svod pamyatnikov istorii i kultury Zhambylskoj oblasti. Zhualinskij rajon (The official list of Historical and Cultural Monuments of Zhambyl Oblast. Zhualy district). 2014. Almaty: LLP “Archaeological expertise” (in Russian).
Svod pamyatnikov istorii i kul`tury` Kazahstana. Zhambylskaja oblast`. 2002. (The official list of Historical and Cultural Monuments of Kazakhstan. Zhambyl oblast). Almaty: RGP NIPI PMK. Vol. 1-2 (in Russian).
Svod pamyatnikov istorii i kultury Kazahstana. 1994. T. I. Yuzhno-Kazaxstanskaya oblast (The official list of historical and cultural monuments of Kazakhstan. Vol. I. South Kazakhstan oblast). Almaty: Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan (in Russian).
Baipakov, K. M. (ed.). 2009a. Svod pamyatnikov istorii i kultury Respubliki Kazahstan. Almatinskaya oblast (The official list of Historical and Cultural Monuments of the Republic of Kazakhstan. Almaty region). Pod redakciej K.M. Bajpakova. V 2-x tomah. Almaty`: Agentstvo «Mamatay». T. I. 109 s. (in Russian).
Baipakov, K. M. (ed.). 2009b. Svod pamyatnikov istorii i kul`tury Respubliki Kazahstan. Almatinskaya oblast (The official list of Historical and Cultural Monuments of the Republic of Kazakhstan. Almaty region). Vol. 2. Almaty: Agency “Mamatay” (in Russian).
Tashbayeva, K. I. 2011. Kultura rannih kochevnikov Tyan-Shanya i Alaya (The Culture of the Early Nomads of the Tien Shan and Alai). Bishkek: “Ilim” Publ. (in Russian).
Florinskiy, V. M. 1898. In: Izvestiya Tomskogo universiteta (Proceedings of Tomsk University), 1, 16-31 (in Russian).
Khodzhikov, K. 1935. In: Trudy Kazahskogo nauchno-issledovatelskogo instituta nacionalnoj kultury (Proceedings of the Kazakh Research Institute of National Culture). Vol. 1. Alma-Ata; Moscow, 42-50 (in Russian).
Beardah, C. C., Baxter, M. J. 1996. In: Interfacing the Past: Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology CAA95: Analecta Praehistorica Leidensia 28. Vol. II, 179 (in English).
Bonnier Anton, Finné Martin, Weiberg Erika. 2019. In: Journal of Field Archaeology, 44 (2), 70-83. DOI: 10.1080/00934690.2019.1570481 (in English).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2022 Михаил Александрович Антонов, Александр Анатольевич Горячев, Рафаэль Курмангалиевич Хисматуллин
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
