АС БЕРУ ЖӘНЕ ТАС МҮСІН (жік түскен дәстүрлер)
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2021.1.11.101.119Түйін сөздер:
археология, ас, ошақ, сауын айту, жөнелту, тас мүсін, құрбандық орын, тұл ат, бәйге, этнографияАннотация (түйіндеме)
Мақалада қазақтың ас беру дәстүрі мен тас мүсіннің ерте замандарда бір ғұрыптық шара болғандығы қарастырылып жан-жақты дәлелденеді. Тас мүсін тұрған жерлердің қазақтың ас берген «ошақ» орындарымен қатар келуі екі ғұрыптың бастауы бір екендігін көрсетеді. Далалық зерттеу барысында Қарағанды облысының Ақтоғай ауданы жерінде анықталған «Орманбет ошағы», «Ербекей ошағы», «Шегетай ошағы» орындары және осы алқапта орналасқан тас мүсіндер дәлелге келтіріледі. Мақалада экспедициялық жұмыстардың нәтижесі және ас беру барысында орын алатын салт-дәстүрлер және көне ғұрыптар сөз болады.Тас мүсіннің бойындағы «ыдыс», «аяқ-табақ» секілді дүниелер осы көне ас беру ғұрпымен байланысты туындағаны және т.б. жайттар қарастырылады. Ас беру ғұрпының қоғамдық ролі, тарихи-саяси маңызы анықталады. Мақалада қазақпен қатар қырғыз халқындағы ас беру дәстүрі қоса сипатталады.
Библиографические ссылки
1. Ақжолтай Ағыбай батыр. Жезқазған: Облтипография, 1992. 180 б.
2. Аманбаев Зияда. Әулет аралық естелік. Естелік-шежіре. 1-бөлім. Балқаш: Қалалық баспахана, 2001. 160-бет.
3. Әбішев Х. Аспан сыры. Алматы: Қазақ мем-тік саяси әдебиет баспасы, 1962. 251 б.
4. Броневский С.Б. Записки генерал-майора Броневского о киргиз-кайсаках Средней орды // Отечественные записки. 1830. Ч. 43. № 124. С. 119–356.
5. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собрание сочинений в пяти томах. Т. 4. Алма-Ата: Гл. Ред. Каз. Сов. Энцикл., 1985. 463 с.
6. Венюков М.И. Путешествие по окраинам русской Азии и записки о них. СПб: Типография Императорской Академии наук, 1868. 528 с.
7. Грач А.Д. Древнетюркские изваяния Тувы. М.: Изд-во вост. лит., 1961. 96 с.
8. Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в Киргис-кайсацкой степи 1771 году. СПб.: Типография Императорской Академии наук, 1772. 105 с.
9. Досымбаева А. Западный Тюркский каганат. Культурное наследие казахских степей. Алматы: Типография Комплекс, 2006. 168 с.
10. Ермоленко Л.Н. Средневековые каменные изваяния Казахстанских степей (типология, семантика в аспекте военной идеологии и традиционного мировоззрения). Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН, 2004. 132 с.
11. Зеланд Л.Н. Киргизы (этнологический очерк) // Записки Западно-сибирского отдела РГО. 1885. Кн. 7, вып. 2. С. 1–78.
12. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края // Труды ОУАК. 1910. Вып. 22. 332 с.
13. Кастанье И.А. Надгробная сооружения киргизских степей // Труды ОУАК. 1911. Вып. 26. 102 с.
14. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой орды по записям Андреева, с дополнениями П.К. Фролова и издателя // Сибирский вестник. 1820. Ч. IX–XI. 183 с.
15. Конур-Аулие // Витебская Губернская Ведомости. 1892. № 63.
16. Кызласов Л.Р. О назначении древнетюркских каменных изваяний, изображающих людей // СА. 1964. № 2. С. 27–39.
17. Құрманқұлов Ж., Ермоленко Л. Ежелгі Сарыарқа тас мүсіндер (каз., орыс, ағыл. тілд.). Қарағанды: «Credos Ltd C», 2014. 168 б.
18. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Ч. 3: Этнографические известия. СПб.: Типография Карла Края, 1832. 304 с.
19. Манас: Великий поход. Кыргызский эпос / Пер. С. Липкина и др. Бишкек: Шам, 2004. 404 с.
20. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар: Ғылыми-зерттеу мақалалар. Алматы: «Жазушы», 1985. 368 б.
21. Марғұлан Ә. Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер // Ә.Х. Марғұлан шығармалары. Алматы: «Алатау», 2007. IV т. 221–274-бб.
22. Народы России. Киргизы: [этнографические очерки]. СПб.: «Досуг и дело», 1880. 58 с.
23. Радлов В.В. Из Сибири (страницы дневника) / Пер. с нем. К.Д. Цивиной и В.Е. Чистовой. Прим. и послесл. С.И. Вайнштейна. М.: Наука, 1989. 749 с.
24. Руденко С.И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. М.-Л: Изд-во АН СССР, 1953. 402 с.
25. Смағұлов Е.М. Қазақтың ас беру дәстүрі: қоғамдық-әлеуметтік қызметі (XVIII–XIX ғғ. деректер бойынша): тарих ғыл. канд. ... дис. автореф. Алматы, 2005. 33 б.
26. Тұрсын Жұртбай. Құнанбай (Жәбір сұлтаны) // Абай әлемі (ұлы ойшылдың өмірі мен шығармашылығына арналған онлайн-эниклопедия). URL: https: // abaialemi.kz /post/ view?id=910
27. Халид Құрбанғали. Қазақта мәйіт шығару // Тауарих хамса: (Бес тарих). ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. Алматы: «Қазақстан», 1992. 304 б.
28. Чорманов М. Казахские народные обычаи. Караганда: «Арко», 2000. 104 с.
29. Шарипов С. Бағаналы елінің жайы // Шығармалар жинағы. ІІ т. Алматы: «Жазушы», 1982. 508 б.
30. Шер Я.А. Каменные изваяния Семиречья. М.–Л.: Наука, 1966. 141 с.
31. Шомбал-Кукашев Р. О символике старинного казахского поминального ритуала «түйе шешу» // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Алматы: Ғылым, 2001. С. 351–373.
Библиографиялық сілтемелер
Aqjoltay Agybay batur (Lucky Agybai batyr). 1992. Jezkazgan: Obltipografiya (in Kazakh).
Amanbayev, Z. 2001. Äwlet araliq estelik. Estelik-şejire (Genealogy memo). 1-bölim. Balqaş: Qalalyq baspaxana (in Kazakh).
Abishev, H. 1962. Aspan siri (Mystery sky). Almaty: Kazakh mem-tik sayasy baspasy (in Kazakh).
Bronevskiy, S. B. 1830. In: Otechestvennyye zapiski (Domestic notes), 43, no. 124, 119–356 (in Russian).
Walikhanov, Sh. 1985. In: Sobraniye sochineniy: v pyati tomakh (Collected works in five volumes). Vol. 5. Alma-Ata: Glavnaya Red. Kaz. Sovet. Entsiklopedii (in Russian).
Venyukov, M. I. 1868. Puteshestviye po okrainam russkoy Azii i zapiski o nikh (Travel to the outskirts of Russian Asia and notes about them). Saint Petersburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii nauk (in Russian).
Grach, A. D. 1961. Drevnetyurkskiye izvayaniya Tuvy (Turkic sculptures of Tuva). Moscow: Izd-vo vost. lit-ry (in Russian).
Dnevnyye zapiski puteshestviya kapitana N. Rychkova v Kirgis-kaysatskoy stepi 1771 godu (Day notes of the voyage of captain N. Rychkov in the Kirgis-Kaisak steppe in 1771). 1772. Saint Petersburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii nauk (in Russian).
Dosymbayeva, A. 2006. Zapadnyy Tyurkskiy kaganat. Kulturnoye naslediye kazakhskikh stepey (Western Turkic Kaganate. Cultural heritage of the Kazakh steppes). Almaty: “Kompleks” Publ. (in Russian).
Yermolenko, L. N. 2004. Srednevekovyye kamennyye izvayaniya Kazakhstanskikh stepey (Middle-century stone sculptures of Kazakhstan steppes). Novosibirsk: Archeology and ethnography Institute SB RAS (in Russian).
Zeland, L. N. 1885. In: Zapiskiy zapadno-sibirskogo otdela Russ. Geogr. Obshch (Zapiskiy of the West Siberian Department of Russ. Geogr. Society), 7, 2, 1–78 (in Russian).
Kastaniye, I. A. 1910. In: Trudy Orenburgskoy Uchenoy Arkhivnoy Komissii (Proceedings of the Orenburg Scientific Archival Commission), 22 (in Russian).
Kastaniye, I. A. 1911. In: Trudy Orenburgskoy Uchenoy Arkhivnoy Komissii (Proceedings of the Orenburg Scientific Archival Commission), 26 (in Russian).
Kirgiz-kaysaki Bolshoy, Sredney i Maloy ordy po zapisyam Andreyeva, s dopolneniyami P.K. Frolova i izdatelya (Kirghiz-kaisaks of the Great, Middle and Small Horde according to Andreev’s notes, with additions by P.K. Frolov and the publisher). 1820 / Sibirskiy vestnik, IX-XI (in Russian).
Konur-Auliye. 1892. In: Vitebskaya Gubernskaya Vedomosti (Vitebsk Provincial Gazette), no. 63 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1964. In: Sovetskaya arkheologiya (Soviet archeology), 2, 27–39 (in Russian).
Kurmankulov, J., Ermolenko, L. 2014. Ejelgi Saryarqa tas müsinder (Ancient Saryarka stone sculptures). Karagandy: “Credos Ltd C” (in Kazakh, Russian, English).
Levshin, A. I. 1832. Opisaniye kirgiz-kazachiikh, ili kirgiz-kaysatskikh ord i stepey (Description of Kirghiz-Cossack or Kirghiz-kaisak Orda). Ch. 3: Etnograficheskiye izvestiya, Saint Petersburg: “Karl Kray” Publ. (in Russian).
Manas: Velikiy pokhod. Kyrgyzskiy epos (Manas: the Great campaign. Kyrgyz epic). 2004. / Per. S. Lipkina i dr. Bishkek: “Sham” (in Russian).
Margulan, A. X. 1985. Ejelgi jyr, anyzdar: gylymi-zertteu makalalar (Ancient poems, legends: Research articles). Almaty: “Jazushi” (in Kazakh).
Margulan, A. 2007. In: A.X. Margulan shygarmalary. Almaty: “Alatau”, vol. IV, 221–274 (in Kazakh).
Narody Rossii. Kirgizy: [etnograficheskiye ocherki] (People of Russia. Kirghiz: ethnographic essays). 1880. Saint Peterburg: “Dosug i delo” Publ. (in Russian).
Radlov, V. V. 1989. Iz Sibiri. Stranitsy dnevnika (From Siberia. Diary pages) / Per. s nem. K.D. Tsivinoy, V.Ye. Chistovoy. Prim. i posles. S.I. Vaynshteyna. Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Rudenko, S. I. 1953. Kultura naseleniya Gornogo Altaya v skifskoye vremya (Culture of the population of the Altay Mountains in the Scythian period). Moscow–Leningrad: Izd-vo AN SSSR (in Russian).
Smagulov, E. M. 2005. Kazakhtyn as beru dasturi: kogamdik-aleumettik kyzmeti (Trizna-Kazakh tradition):thesis Cand. hist. sciences. Almaty (in Kazakh).
Tursyn Jurtbay. URL: https: // abaialemi.kz /post/ view?id=910 (in Kazakh).
Halid Kurbangali. 1992. Tauarih hamsa: Bes tarih (Tauarikh hamsa: Five stories) / awd. B. Totenayev, A. Joldasov. Almaty: “Kazakhstan” (in Kazakh).
Chormanov, M. 2000. Kazakhskiye narodnyye obychai (Kazakh folk customs). Karaganda: “Arko” Publ. (in Russian).
Sharipov, S. 1982. Baganaly elinin jayi (The situation in the country of Baganaly) / Shygarmalar jinagy. II t. Almaty: “Jazushi” (in Kazakh).
Sher, Ya. A. 1966. Kamennyye izvayaniya Semirechiya (Stone sculptures of Semirechye). Moscow–Leningrad: “Nauka” Publ. (in Russian).
Shombal-Kukashev, R. 2001. In: Kazakhtyn adet-guriptari men salt-dasturleri: otkendegisi jane bugini (Kazakh customs and traditions: past and present). Almaty: “Gylym” Publ., 351–373 (in Russian, Kazakh).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2021 Орынбай Жанабайулы Ошанов
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
