Сяньби кезеңі ескерткіштерін зерттеу тарихының кейбір мәселелері
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2021.4.14.38.49Түйін сөздер:
археология, жазба деректер, Сяньби, ғұндар, археологиялық зерттеулерАннотация (түйіндеме)
Сяньби (қыт. 鮮卑 (Шянбэй) сяньбэй) – Орталық Азияда қалыптасқан полиэтникалық қауымдастық. Б.д. ІІ ғ. басындағы сяньбилердің үлкен соққысы ғұн империясының ыдырауына әсер етеді. Ғұндардан кейін Орталық Азияда сяньбилердің саяси үстімдік ету кезеңі басталады. Қазақстанның ежелгі тарихында cяньбилердің көп этностық ортақтығы маңызды рөл атқарды.Соңғы уақыттарға дейін еліміздің ежелгі тарихында өзіндік орны бар сяньбилердің тарихы туралы қазақ тілінде жазылған ғылыми еңбектер аз болғандығын айта аламыз. Ұсынылып отырған мақалада біз сяньбилерге қатысты ақтаңдақтардың орнын толтыруды мақсат етіп отырмыз. Сяньбилерді зерттеу ісі Н.Я. Бичуриннің, Н.В. Кюнердің және В.С. Таскиннің қытай тілінде жазылған тарихи деректерді аударуымен басталады. Алғаш рет Г.Е. Грум-Гржимайло «Сяньби кезеңі» ұғымын тарихи айналымға енгізді. Солтүстік Қытай, Моңғолия, Сібір жерінде жүргізілген археологиялық зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып археологтар мен тарихшылар сяньби тарихын жаңа көзқарастармен пайымдай бастады. Қазақстанда 2016 ж. бастап сяньбилердің ескерткіштерін зерттеу ісі (жетекші З. Самашев) кешенді түрде тұрақты жүргізіліп келеді. Осы зерттеулер нәтижесінде сяньбилердің қазақ жеріне келуі, қоныстануы сияқты мәселелер тарихи деректер, антропологиялық, генетикалық және радиокөміртектік сараптамалар негізінде нақтыланып отыр.
Библиографиялық сілтемелер
Bartold, V. V. 1963. In: Essays in 9 vol. Vol. 2. Part 1. Moscow: “Vostochnaya literatura” Publ., 471-543 (in Russian).
Bayar, D. 1985. In: Vasiliyevskiy, R. S. (ed.). Drevniye kultury Mongolii (Ancient cultures of Mongolia). Novosibirsk: “Nauka” Publ., 148-159 (in Russian).
Bichurin, N. Ya. 1950. Sobraniye svedeniy o narodakh, obitavshikh v Sredney Azii v drevniye vremena (Collection of information about the peoples who lived in Central Asia in ancient times). Vol. I. Moscow–Leningrad: Academy of Sciences of the USSR Publ. (in Russian).
Viktorova, L. L. 1980. Mongoly: Proiskhozhdeniye naroda i istoki kultury (Mongols: The Origin of the People and the Origins of Culture). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Vorobiyev, M. V. 1994. Manchzhuriya i Vostochnaya Vnutrennyaya Mongoliya (s drevneyshikh vremen do IX v. vklyuchitelno) (Manchuria and Eastern Inner Mongolia (from ancient times to the 9th century inclusive)). Vladivostok: “Dalnauka” Publ. (in Russian).
Gavrilova, A. A. 1965. Mogilnik Kudyrge kak istochnik po istorii altayskikh plemen (Kudyrge burial ground as a source on the history of the Altai tribes). Moscow–Leningrad: “Nauka” Publ. (in Russian).
Gorbunov, V. V. 2005. In: Khudyakov, Yu. S., Skobelev, S. G. (eds.). Voennoe delo nomadov Tsentralnoy Azii v syanbiyskuyu epohu (Military affairs of the Nomads of Central Asia in the Xianbian era). Novosibirsk: Novosibirsk State University Publ., 200-223 (in Russian).
Grumm-Grzhimaylo, G. Ye. 1926. Zapadnaya Mongoliya i Uryankhayskiy kray (Western Mongolia and Uryankhai Territory). Vol. 2. Leningrad: State Russian Geographical Society Publ. (in Russian).
Gumilyov, L. N. 1960. Khunnu. Sredinnaya Aziya v drevniye vremena (Hunnu. Central Asia in ancient times). Moscow: “Vostochnaya literatura” Publ. (in Russian).
Danilov, S. V. 2005. In: Bazarov, B. V., Kradin, N. N. (eds.). Mongolskaya imperiya i kochevoy mir (Mongol Empire and the nomadic world). Book 2. Ulan-Ude: Buryat Scientific Center of the Siberian Branch of the Russian Academy of Sciences Publ., 182-192 (in Russian).
Istoriya Mongolskoy Narodnoy Respubliki (History of the Mongolian People's Republic). 1983. Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Okladnikov, A. P. (ed.). 1968. Istoriya Sibiri s drevneyshikh vremon do nashikh dney (History of Siberia from ancient times to the present day). In 5 vol. Vol. 1. Leningrad: “Nauka” Publ. (in Russian).
Kovychev, Ye. V. 1987. In: Dobzhanskiy, V. N. (ed.). Problemy arheologii stepnoy Evrazii (Problems of archeology of steppe Eurasia). Part II. Kemerovo: Kemerovo State University Publ., 145-148 (in Russian).
Bazarov, B. V., Kradin, N. N. (eds.). 2019. Kochevyye imperii Evrazii: osobennosti istoricheskoy dinamiki (Nomadic Empires of Eurasia: Features of Historical Dynamics). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Kryukov, M. V., Malyavin, V. V., Sofronov, M. V. 1975. Kitayskiy etnos na poroge srednikh vekov (Chinese Ethnos on the Threshold of the Middle Ages). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Kyzlasov, L. R 1984. Istoriya Yuzhnoy Sibiri v sredniye veka (History of Southern Siberia in the Middle Ages). Moscow: “Vysshaya shkola” Publ. (in Russian).
Kychanov, Ye. I. 1997. Kochevyye gosudarstva ot gunnov do manchzhurov (Nomadic states from Huns to Manchus). Moscow: “Vostochnaya literatura” Publ. (in Russian).
Kyuner, N. V. 1961. Kitayskiye izvestiya o narodakh Yuzhnoy Sibiri, Tsentralnoy Azii i Dalnego Vostoka (Chinese news about the peoples of South Siberia, Central Asia and the Far East). Moscow: “Vostochnaya literatura” Publ. (in Russian).
Mandelshtam, A. M., Stambulnik, E. U 1992. In: Moshkova, M. G. (ed.) Stepnaya polosa aziatskoy chasti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya. Ser. Arheologiya SSSR (Steppe zone of the Asian part of the USSR in the Scythian-Sarmatian time). Moscow: “Nauka” Publ., 196-205 (in Russian).
Radlov, V. V. 1989. Iz Sibiri: Stranitsy dnevnika (From Siberia: Diary Pages). Moscow: “Nauka” Publ. (in Russian).
Savinov, D. G. 1984. Narody Yuzhnoy Sibiri v drevnetyurkskuyu epokhu (The peoples of southern Siberia in the ancient Turkic era). Leningrad: Leningrad State University Publ. (in Russian).
Samashev, Z. 2018. In: Utepova, P. A. (ed.) Velikaya step: voennoe nasledie (The Great Steppe: Military Legacy). Astana: Military-Historical Museum of the Armed Forces of the Republic of Kazakhstan of the Ministry of Defense of the Republic of Kazakhstan, 56-72 (in Russian).
Samashev, Z., Zhuniskhanov, А. 2021. In: Kazakhstan Archeology, 3, 146–153. DOI: 10.52967/akz2021.3.13.146.153 (in Kazakh).
Samashev, Z., Onggar, A., Kariyev, Ye., Chotbayev, A. et al. 2018. In: Archive of the State History-Cultural Museum of the "Berel" reserve (in Russian).
Samashev, Z., Chotbayev, A., Kariyev, Ye., Kisyabek, G., Samashev, S., Akhmadiyev, Zh. 2018. Berel v istorii kultury drevnikh kochevnikov Kazakhskogo Altaya (Berel in the history of the culture of the ancient nomads of the Kazakh Altai). Astana “Foliant” Publ. (in Russian).
Sorokin, S. S. 1969. In: Trudy Gosudarstvennogo Ermitazha (Proceedings of the State Hermitage), 7, 208–236 (in Russian).
Sukhbaatar, G. 1971. Syanbi. Syanbi naryn ugsaa garal, soyol, azh akhuy, niygmiyn bayguulal (Nen ertnees m.e. IV zuun) (Xianbi. Ethnogenesis, culture, economy and social structure of the Xianbei (from ancient times to the 4th century AD)). Ulanbaatar: Academy of Sciences Publ. (in Russian).
Sukhbaatar, G. 1975. In: Larichev, V. E. (ed.). Sibir, Tsentralnaya i Vostochnaya Aziya v srednie veka (Sibir, Central and East Asia in the Middle Ages). Novosibirsk: “Nauka” Publ., 12-17 (in Russian).
Taskin, V. S. 1984. Materialy po istorii drevnikh kochevykh narodov gruppy dunkhu (Materials on the history of the ancient nomadic peoples of the Donghu group). Moscow: “GRVL” Publ. (in Russian).
Tishkin, A. A., Matrenin S. S., Shmidt A. V. 2018. Altay v syanbiysko-zhuzhanskoye vremya (po materialam pamyatnika Stepushka) (Altai in the Xianbei-Zhuzhan time (based on materials from the Stepushka monument). Barnaul: Altai University Publ. (in Russian).
Khudyakov, Yu. S., Yuy Su-Khua. 2005. In: Khudyakov, Yu. S., Skobelev, S. G. (eds.). Voennoe delo nomadov Tsentralnoy Azii v syanbiyskuyu epohu (Military Affairs of the Nomads of Central Asia in the Xianbei Era). Novosibirsk: Novosibirsk State University Publ., 7-18 (in Russian).
Khudyakov, Yu. S. 2005. In: Khudyakov, Yu. S., Skobelev, S. G. (eds.). Voennoe delo nomadov Tsentralnoy Azii v syanbiyskuyu epohu (Military Affairs of the Nomads of Central Asia in the Xianbei Era). Novosibirsk: Novosibirsk State University Publ., 19-55 (in Russian).
Gnecchi-Ruscone, G. A., Khussainova, E., Kahbatkyzy, N., ..., Krause, J. 2021. In: Science Advances. 7(13). DOI: 10.1017/RDC.2015.1810
Holcombe, Ch. 2013. In: Early Medieval China, 19, 1-38. DOI: 10.1179/1529910413Z.0000000006
Ramsey, C. B. 2020. OxCal 4.4 Manual. URL: https://c14.arch.ox.ac.uk/oxcalhelp/hlp_contents.html (28.10.2021)
Reimer, P., Austin, W., Bard, E., ..., Talamo, S. 2020. In: Radiocarbon, 62, 1-33. DOI: 10.1017/RDC.2020.4112
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2021 Айдын Сенгалиевич Жунисханов, Азат Айткали
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
