СІБІРДЕГІ АЛҒАШҚЫ МАНИХЕЙ ХРАМЫНЫҢ АШЫЛУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ. 1 бөлім
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2021.3.13.9.25Түйін сөздер:
археология, Ғылым тарихы, ғылыми тәсілдер, археологиялық әдістер, шитті храмдар, Сібір-түркі манихейлігіАннотация (түйіндеме)
Осы мақаланың жалғасы келесі санда жарық көреді. 50 жыл бұрын Хакасияда Л.Р. Кызласов осындай ғибадат құрылыстарын көп жылдық қазудың негізін қалаған алғашқы манихей ғибадатханасын тауып, археологиялық тұрғыдан зерттеді. С.В. Киселевтің шәкірті болған ол 1945–1949 жылдары Хакасиядағы, Тувадағы, Қазақстандағы экспедициялары, «V–X ғғ. Алтай» дипломдық жұмысын жазуы классикалық көшпенділер білімін алғандай еді. Алайда, 1946 жылы Абакан маңындағы ғұн сарайының қазба жұмыстарына қатысу студенттің Пенджикент пен Кармир-блурдағы монументалды ғимараттардың соғыстан кейінгі қазба жұмыстарының жарияланымдарын зерттеуіне себеп болды. Өз бетінше алған кітап білімі 1953–1954 жылдары Орта Азияда бір-ақ рет жұмыс істеген Кызласовқа біздің ғылымымызда алғаш рет Ақбешім қалашығында буддалық храм мен несториандық шіркеуді тауып, қазуға мүмкіндік берді. Жұмыс әдістемесі де жаңа болды – қорғандар мен сырлы ғимараттарды зерттеу тәжірибесін ұштастырды. Содан бері зерттеуші көптеген жылдар бойы жоғарғы және орта Енисейде ежелгі ұйғырлардың, хакастардың, моңғолдардың бекіністері мен қалаларын тауып, қазды. Хакасия археологтары әбден жүріп өткен жерлерден ол құлаған шұңқырларда жеке манихей ғибадатханасын және үлкен ғибадатхана мен монастырь орталығын анықтады. Екі кешен де Ақбешімде жасалған тәсілмен қазылды. Содан кейін әлі күнге дейін манихей храмдары археологтарға белгісіз болды және әлі де беймәлім күйінде қалды.
Библиографиялық сілтемелер
Belenitsky, A. M. 1950. In: Trudy Sogdiysko-Tadzhikskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (Proceedings of the Sogd-Tajik archaeological expedition). Vol. I. 1946–1947. Moscow – Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR, 100–105 (in Russian).
Belenitsky, A. M. 1953. In: Trudy Tadzhikskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (Proceedings of the Tajik archaeological expedition). Vol. II. 1948–1950. Moscow – Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR, 21–58 (in Russian).
Belenitsky, A. M., Marshak, B. I., Raspopova, V. I. 1981. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 2, 94–110 (in Russian).
Bibliografiya 1959. – Sovetskaya arkheologicheskaya literatura. Bibliografiya. 1941– 1957 gg. (Bibliography – Soviet archaeological literature. Bibliography. 1941–1957). Moscow – Leningrad: Publishing house of the Academy of Sciences of the USSR (in Russian).
Bolshakov, O. G. 1964. In: Trudy Tadzhikskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (Proceedings of the Tajik archaeological expedition). Vol. IV. Moscow – Leningrad: “Nauka” Publ., 88–120 (in Russian).
Voronina, V. L. 1960. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 2, 42–55 (in Russian).
Gryaznov, M. P., Schneider, E. R. 1926. In: Priroda (Nature), 11–12, 100–105 (in Russian).
Gryaznov, M. P., Schneider, E. R. 1929. In: Materialy po etnografii (Materials on ethnography). Vol. IV. Issue 2. Leningrad: “Leningrad Oblastlit”, 63–93 (in Russian).
Karmir Bloor. I. Piotrovsky, B. B. 1950. Rezultaty raskopok 1939–1949 gg. (The results of the excavations in 1939–1949). Yerevan: Publishing house of the Academy of Sciences of the Armenian SSR (in Russian).
Karmir-blur. II. Piotrovskiy, B. B. 1952. Rezultaty raskopok 1949–1950 gg. (The results of excavations in 1949–1950). Yerevan: Publishing house of the Academy of Sciences of the Armenian SSR (in Russian).
Karmir-blur. III. Piotrovskiy, B. B. 1955. Rezultaty raskopok 1951–1953 gg. (The results of excavations in 1951–1953). Yerevan: Publishing house of the Academy of Sciences of the Armenian SSR (in Russian).
Karmir-blur. IV. Oganesyan, K. L. 1955. Arkhitektura Teyshebaini (Teishebaini architecture). Yerevan: Publishing house of the Academy of Sciences of the Armenian SSR (in Russian).
Kiselev, S. V. 1947. In: Izvestiya AN SSSR. Seriya istorii i filosofii (Bulletin of the Academy of Sciences of the USSR. A series of history and philosophy). Vol. IV. No. 4, 354–372 (in Russian).
Kiselev, S. V. 1957. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 2, 91–101 (in Russian).
Kyzlasov, I. L. 1984. In: Voprosy drevney istorii Yuzhnoy Sibiri (Questions of the ancient history of Southern Siberia). Abakan: Khakass regional publishing house, 10–26 (in Russian).
Kyzlasov, I. L. 2008. In: Arkheologicheskaya ekspeditsiya: noveyshiye dostizheniya v izuchenii istoriko-kulturnogo naslediya Yevrazii (Archaeological expedition: the latest achievements in the study of the historical and cultural heritage of Eurasia). Izhevsk: Udmurt State University Publ., 21–38 (in Russian).
Kyzlasov, I. L. 2015. In: Kratkie soobshcheniya Instituta arheologii (Brief reports of the Archeology Institute), 241, 437–444 (in Russian).
Kyzlasov L.R. 1950. In: Kratkie soobshcheniya Instituta istorii materialnoy kultury (Brief reports of the Institute of the History of Material Culture), XXXV, 139–143 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1951. In: Izvestiya Akademii nauk KazSSR (Bulletin of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 108. Archeology series. Issue 3, 53–63 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1959a. In: Trudy Kirgizskoy arkheologo-etnograficheskoy ekspeditsii. (Proceedings of the Kyrgyz archaeological and ethnographic expedition. Vol. 2.). Moscow: Publishing house of the Academy of Sciences of the USSR, 155–242 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1959b. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 3, 66–80 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1965a. In: Moscow University Bulletin. Series IX. History. No. 3, 52–70 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1965b. In: Drevnemongolskiye goroda (Ancient Mongolian cities). Moscow: “Nauka” Publ., 59–119 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1969. Istoriya Tuvy v sredniye veka (History of Tuva in the Middle Ages). Moscow: Publishing house of Moscow University (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1975a. In: Bulletin of the Moscow University. Series IX. History. No. 1, 93–96 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1975b. In: Arkheologiya Severnoy i Tsentralnoy Azii (Archeology of North and Central Asia). Novosibirsk: “Nauka”, 178–191 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1979. Drevnyaya Tuva. Ot paleolita do IX v. (Ancient Tuva. From the Paleolithic to the 9th century). Moscow: Publishing house of Moscow University (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1981. In: Arkheologiya SSSR. Stepi Yevrazii v epokhu srednevekoviya (The steppes of Eurasia in the Middle Ages). Moscow: “Nauka” Publ., 52–54 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1983. In: Puteshestviya v drevnost (Travel to antiquity). Moscow: Publishing house of Moscow University, 7–15 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1986. Drevneyshaya Khakasiya (The oldest Khakassia). Moscow: Publishing house of Moscow University (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1995. In: Rossiyskaya arheologiya (Russian archaeology), 4, 162–166 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1998. In: Moscow University Bulletin. Series 8. History. No. 3, 8–35 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 1999. In: Rossiyskaya arheologiya (Russian archaeology), 2, 181–206 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 2001. Gunnskiy dvorets na Yeniseye. Problema ranney gosudarstvennosti Yuzhnoy Sibiri (Hun's palace on the Yenisei. The problem of the early statehood of Southern Siberia). Moscow: “Vostochnaya literatura RAN” Publ. (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 2004. In: Tyurkologiya (Turkology), 5, 122–129 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 2006. Gorodskaya tsivilizatsiya Sredinnoy i Severnoy Azii. Istoricheskiye i arkheologicheskiye issledovaniya (Urban civilization of Central and North Asia. Historical and archaeological research). Moscow: “Vostochnaya literatura RAN” Publ. (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 2017a. In: Beisenov, A. Z., Loman, V. G. (eds.). Arkheologicheskoye naslediye Tsentralnogo Kazakhstana: izucheniye i sokhraneniye (Archaeological heritage of Central Kazakhstan: study and preservation). Almaty: “Begazy-Tasmola”, 1, 70–75 (in Russian).
Kyzlasov, L. R. 2017b. Dorozhnyye zarisovki. Tsentralno-Kazakhstanskaya arkhitekturno-arkheologicheskaya ekspeditsiya Akademii nauk Kazakhskoy SSR. 18.VII. – 1.X. 1948 goda (Road sketches. Central Kazakhstan architectural and archaeological expedition of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. 18.VII. – 1.X. 1948). Almaty: “Begazy-Tasmola” (in Russian).
Kyzlasov, L. R., Levashova, V. P. 1965. In: Novoye v sovetskoy arkheologii (New in Soviet archeology). Moscow: “Nauka” Publ., 7–12 (in Russian).
Kyzlasov, L. R., Margulan, A. Kh. 1950. In: Kratkie soobshcheniya Instituta istorii materialnoy kultury (Brief reports of the Institute of the History of Material Culture), XXXII, 126–136 (in Russian).
Leontiyev, N. V., Kapelko, V. F., Yesin, Yu. N. 2006. Izvayaniya i stely okunevskoy kultury (Statues and steles of the Okunev culture). Abakan: Khakassian book publishing house (in Russian).
Litvinskiy, B. A. 2004. In: Kyzlasov, I. L. (ed.). Drevnosti Vostoka (Antiquities of the East). Moscow: “Rusaki” Publ., 23–37 (in Russian).
Marshak, B. I. 1964. In: Trudy Tadzhikskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (Proceedings of the Tajik archaeological expedition). Vol. IV. Moscow–Leningrad: “Nauka” Puibl., 182–243 (in Russian).
Merpert, N. Ya. 1965. In: Kiselev, S. V. i dr. Drevnemongolskiye goroda (Kiselev, S. V. et al. Ancient Mongolian cities). Moscow: “Nauka”, Publ., 5–8 (in Russian).
Messershmidt, D. G. 2012. Dnevniki (Diaries). Tomsk – Abakan – Krasnoyarsk. 1721 – 1722. Abakan: “Zhurnalist” Publ. (in Russian).
Radlov, V. V. 1895. In: Zapiski imp. Russkogo arkheologicheskogo obshchestva (Notes of the Royal Russian Archaeological Society). New series. Vol. VII. Issue 3–4, 147–216 (in Russian).
Radlov, V. V. 1989. Iz Sibiri. Stranitsy dnevnika (From Siberia. Diary pages). Moscow: “Nauka”, “Glavanja redaktsiya vostochnoy literatury” Publ. (in Russian).
Spisok 1965. In: Novoye v sovetskoy arkheologii (New in Soviet archeology). Moscow: “Nauka”, 13–16 (in Russian).
Staviskiy, B. Ya. 1964. In: Trudy Tadzhikskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (Proceedings of the Tajik archaeological expedition). Vol. IV. Moscow–Leningrad: “Nauka”, 121–181 (in Russian).
Shkoda, V. G. 2009. Pendzhikentskiye khramy i problemy religii Sogda (V–VIII veka) (Panjakent temples and problems of Sogd religion (V–VIII centuries). Saint Petersburg: Publishing house of the State Hermitage (in Russian).
Yakubovskiy, A. Yu. 1950. In: Trudy Sogdiysko-Tadzhikskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (Proceedings of the Sogdian-Tajik archaeological expedition). Vol. I, 1946–1947. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR, 13–55 (in Russian).
Yakubovskiy, A. Yu. 1951. In: Po sledam drevnikh kultur (In the footsteps of ancient cultures). Moscow: State publishing house of cultural and educational literature, 209–270 (in Russian).
Yakubovskiy, A. Yu. 1953. In: Trudy Tadzhikskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (Proceedings of the Tajik archaeological expedition). Vol. II. 1948–1950. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR, 9–20 (in Russian).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2021 Кызласов Игорь Леонидович
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
