ОРТАҒАСЫЛЫҚ АҚЫРТАС ТӨРТКҮЛІНІҢ ОСТЕОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРЫ
DOI:
https://doi.org/10.52967/akz2021.1.11.72.100Түйін сөздер:
Талас өңірі, Ақыртас төрткүлі, Іле өңірі, Сырдария бойы, ортағасыр, археология, археозоология, остеологиялық материалдар, жануарлар систематикасы, ортағасырлық фауна, мал шаруашылығы, аңшылық, тағам рационыАннотация (түйіндеме)
Мақалада 2000–2014 жылдар аралығында Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология институты қызметкерлерінің Тараз қаласынан 40 км шығыста орналасқан ортағасырлық Ақыртас төрткүліне (Х–ХІІІ ғ. басы) жүргізген археологиялық қазба жұмыстары барысында жиналған остеологиялық материалдары археозоологиялық тұрғыдан қарастырылады. Остеологиялық материалдар жануар түрлеріне, қаңқа элементтеріне, сақталу дәрежесіне қарай топтастырылып, зерттеледі. Зерттеу
нәтижесінде Ақыртас төрткүлінің шаруашылығында үй жануарларының барлық түрі болғаны және уақ малдың басым екендігі анықталады. Төрткүл тұрғындарында аңшылықтың рөлі үлкен болмаған. Мұны Талас өңіріндегі басқа да ортағасырлық ескерткіштерден табылған остеологиялық материалдар растайды. Төрт түліктен
(жылқы, түйе, ірі қара және уақ мал) бөлек, көлік құралы ретінде есекті де қолданғаны байқалады. Жануар сүйектеріне систематикалық шолу барысында, бірқатар жануарларда анатомиялық ерекшеліктер бар екені анықталады. Ақыртас төрткүлінен табылған жануар сүйектері Талас өңірінің ортағасырлық фаунасында үлкен өзгерістер
болмағанын көрсетіп отыр. Морфометриялық зерттеу нәтижелері мен жануарлар фаунасы бірқатар ежелгі және ортағасырлық ескерткіштерден (ортағасырлық Шеңгелді, Талғар, Қаратөбе, Қастек, Тараз, Құлан, Ақтөбе, Күлтөбе, Отырар, Жанкент, Қостөбе) табылған жануар сүйектерімен салыстырмалы түрде талданады. Талас өңірінің
ортағасырлық фаунасы Іле өңірі мен Сырдарияның орта және төменгі ағысының ортағасырлық фаунасымен салыстырылып, шаруашылықтағы үй жануарларының көлемінде айырмашылықтар бар екендігі анықталады.
Библиографические ссылки
1. Базылхан Н. Этносемантические особенности некоторых этнонимов кочевых этносов // Ұлы дала: I-ші гум. ғыл. форум. м-ры / жауапты ред. Д.К. Кыдырали. Астана: Халықаралық түркі академиясы, 2016. С. 159–164.
2. Байпаков К.М. Археологический комплекс Акыртас. Научный отчет по программе «Культурное наследие» Джамбулской области. 2008 // Архив Института археологии им. А.Х. Маргулана. Ф. 2, оп. 2, д. 2893, 53 л.
3. Байпаков К.М. Городище Акыртас. Отчет по «Государственной наследие по теме: Городище Акыртас в 2009 году // Архив Институт археологии им. А.Х. Маргулана. Ф. 2, оп. 2, д. 2592, 31 л.
4. Байпаков К.М. Архитектурно-археологический комплекс Акыртас // Археология Казахстана. 2018. № 1–2. С. 118–132.
5. Байпаков К.М., Марьяшев А.Н. Баян-Жүрек петроглифтері. Алматы: ИД «Credo», 2008. 200 б., 64 қосарбет (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде).
6. Бейсенов А.З., Марьяшев А.Н. Петроглифы раннего железного века Жетысу. Алматы: Институт археологии им.А.Х. Маргулана, 2014. 156 с.
7. Бубнова М.А. Средневековое поселение Ак-Тобе 1 у с. Орловки // Археологические памятники Таласской долины. Фрунзе: изд-во АН КиргССР, 1963. С. 125–145.
8. Витт В.О. Лошади Пазырыкских курганов // СА. 1952. Вып. XVI. С. 163–206.
9. Гайдученко Л.Л. Остеологические материалы из раскопок городища Джанкент (2009–2012 гг.) // Комплексные исследования городища Джанкент (работы 2011–2014 гг.) /сост.: И.А. Аржанцева, А.А. Тажекеев. Алматы: «Арыс», 2014. С. 161–178.
10. Ерохин Н.Г., Бачура О.П. Новый подход к компьютерной формализации раздробленности костных остатков млеокпитающих в археозоологических исследованиях // Методика междисциплинарных археологических исследований. сб. науч. ст. и метод. рекомендаций. Омск: Омский гос. ун-т им. Ф.М. Достоевского, 2011. С. 62–69.
11. Зверев А.А., Зефиров Т.Л. Статистические методы в биологии: учебно-методическое пособие. Казань: Казанский Федеральный Университет, 2013. 42 с.
12. Иванов Л.Д. К вопросу о некоторых туркестанских древностях // ИРГО. 1886. Т. 21. С. 162–167.
13. Каллаур В. Поездка на Акыр-таш (Ахур-таш, Таш-акыр) и его окрестности // ПТКЛА. Историко-культурные памятники Казахстана / авт. предисл. и сост. М.Е. Елеуов, М.М. Бахтыбаев. Туркестан: «Туран», 2011. С. 349–354.
14. Карачаровский В.В. Результаты определения костных остатков животных // Труды Семиреченской археологической экспедиции (1936–1938). Таласская долина / Сост. под общ. ред. проф. А.Н. Бернштама. Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1949.
С. 198–202.
15. Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абулгазы хана Хивинского. М.– Л.: изд-во АН СССР, Ленингр. Отд., 1958. 193 с.
16. Курган Урджар / сост. Б.А. Байтанаев. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2018. 120 с.
17. Макарова Л.А. Кости животных из некоторых археологических раскопок в Казахстане // В глубь веков / отв. ред. К.А. Акишев. Алма-Ата: изд-во «Наука» КазССР, 1974. С. 201–207.
18. Марьяшев А.Н., Горячев А.А. Наскальные изображения Семиречья. Алматы: Фонд «ХХІ век», 1998. 207 с.
19. Нуржанов А.А., Гимранов Д.О. Исследования костных остатков животных из археологического памятника средневековья городища Кастек // Маргулановские чтения–2019: м-лы Междунар. археол. науч.-практ. конф., посвящ. 95-летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А. Акишева (г. Нур-Султан, 19– 20 апреля 2019 г.). Нур-Султан: НИИ им. К.А. Акишева при ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2019. С. 529–538.
20. Пацевич Г.И. Акыр-таш (Ахур-таш, Таш-акыр). Археологические работы. 1940 г. // Архив Института археологии им. А.Х. Маргулана. Ф. 2, оп. 2, д. 38, 9 л.
21. Пацевич Г.И. Ахыр-Таш // Вестник АН КазССР. 1949. № 4. С. 80–85.
22. Савельева Т.В., Шагирбаев М.С. Остеологические материалы из караван-сарая Шенгельды // Вестник КазНПУ им. Абая. Сер. «Историч. и соц.-полит. науки». 2020. № 1 (64). С. 390–400.
23. Самашев З., Мургабаев С., Елеуов М. Сауысқандық петроглифтері. Астана: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институтының Астана қаласындағы филиалының баспа тобы, 2014. 374 б.
24. Талеев Д.Ә., Ержигитова А., Шағырбаев М.С. Ежелгі Сауран (Қаратөбе) қаласының остеологиялық материалдары // «Орталық Азияның ежелгі және дәстүрлі қоғамдарының тарихи-мәдени мұрасы: зерттеу, түсіндіру және сақтау мәселелері» атты «ХІІ Оразбаев оқулары» халықар. ғыл.-әдіст. конф. м-ры (Алматы қ., 17–18 сәуір 2020 ж.). Алматы: «Қазақ университеті», 2020. 201–209 бб.
25. Талеев Д.Ә., Шагирбаев М.С. Бурнооктябрьск 1 (Жылқышытөбе) қаласының остеологиялық материалдары // Марғұлан оқулары – 2020: «Ұлы Дала археологиялық және пәнаралық зерттеулер аясында» атты халықар. ғыл.-тәж. конф. м-ры. Алматы. Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институты, 2020. 1 т. 230–242 бб.
26. Утубаев Ж.Р., Шагирбаев М.С. Остеологические материалы античного памятника Бабиш-мола 7 в низовьях Сырдарьи (по материалам 2019 года) // Вестник КазНПУ им. Абая, сер. «Историч. и соц.-полит. науки». 2020. № 4 (67). С. 354–363.
27. Шарденова З.Ж. Замок правителя на городище Акыртас // Известия МОН РК, НАН РК. Сер. обществ. наук. 2000. № 1. С. 186–196.
28. Шарденова З.Ж. Крепость Акыртас // Отчет об археологических исследованиях по Государственной программе «Культурное наследие» в 2005 году. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2005. С. 217–220 (на каз., рус. яз.).
29. Шарденова З.Ж. Крепость средневекового Касрибаса // Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. 2010. № 1. С. 194–201.
30. Driesch A.V. A Guide to the measurement of animal bones from archeological sites // Preabody Museum of Archeology and Ethnology Harvard University. 1976. Bulletin 1. 136 р.
31. Eisenmann V., Karchound A. Analyses multidimensionnelles des metapodes d`Equus // Bulletin Museum natn. Hist. nat. Paris, 1982. P. 75–103.
Библиографиялық сілтемелер
Bazylkhan, N. 2016. In: Kydyrali, D. K. (ed.). Materialy I-go gumanitarnogo nauchnogo foruma «Velikaya step» (Materials of the 1st humanitarian scientific forum «Great Steppe»). Аstana: International Turkic Academy Publ., 159–164 (in Russian).
Baipakov, K. M. 2008. In: Archive А.Kh. Margulan Institute of Archeology, fund 2, dossier 2893, 53 (in Kazakh, Russian).
Baipakov, K. M. 2010. In: Archive А.Kh. Margulan Institute of Archeology, fund 2, dossier 2592, 31 (in Russian).
Baipakov, K. M. 2018. In: Kazakhstan Archeology), 1–2, 118–132 (in Russian).
Baipakov, K. M., Maryashev, A. N. 2008. Bayan Jurek petroglifterі (Рetroglyphs Bayan Jurek). Almaty: ID “Credo” Publ. (in Kazakh, Russian, English).
Beisenov, A. Z., Maryashev, A. N. 2014. Petroglify rannego zheleznogo veka Jetysu (Petroglyphs of the Early Iron Age Jetysu). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology (in Russian).
Bubnova, M. A. 1963. In: Arkheologicheskiye pamyatniki Talasskoy doliny (Archaeological sites of Talas region). Frunze: Academy of Sciences of the Kyrgyz SSR Publ., 125–145 (in Russian).
Witt, V. O. 1952. In: Sovetskaya arсheologiа (Soviet archeology), XVI, 163–206 (in Russian).
Gaiduchenko, L. L. 2014. In: Kompleksnyye issledovaniya gorodishcha Jankent (raboty 2011–2014 gg.) (Comprehensive studies of the Jankent town (works 2011–2014)). Almaty: “Arys” Publ., 161–178 (in Russian).
Erokhin, N. G., Bachura, O. P. 2011. In: Metodika mezhdistsiplinarnykh arkheologicheskikh issledovaniy (Interdisciplinary archaeological research methodology). Omsk: Omsk State Universuty Publ., 62–69 (in Russian).
Zverev, A. A., Zefirov, T. L. 2013. Statisticheskiye metody v biologii: uchebnometodicheskoye posobiye (Statistical methods in biology: a training manual). Kazan: Kazan Federal University Publ. (in Russian).
Ivanov, L. D. 1886. In: Izvestiya Russkogo geograficheskogo obshchestva (Proceedings of the Russian Geographical Society), 21, 162–167 (in Russian).
Callaur, V. 2011. In: Protokoly zasedaniy i soobshcheniy chlenov Turkestanskogo kruzhka lyubiteley arkheologii. Istoriko-kulturnyye pamyatniki Kazakhstana (Minutes of meetings and messages of members of the Turkestan circle of archeology lovers. Historical and cultural monuments of Kazakhstan). Turkestan: “Turan” Publ., 349–354 (in Russian).
Karacharovsky, V. V. 1949. In: Trudy Semirechenskoy arkheologicheskoy ekspeditsii (1936–1938). Talasskaya dolina (Proceedings of the Semirechensky archaeological expedition (1936–1938). Talas region). Alma-Аta: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ., 198–202 (in Russian).
Kononov, A. N. 1958. Rodoslovnaya turkmen. Sochineniye Abulgazy khana Khivinskogo (Family tree of Turkmen. Composition by Abulgazy Khan Khivinsky). Moscow–Leningrad: USSR Academy of Sciences, Leningrad branch Publ. (in Russian).
Baitanayev, B. A. (compl.). Kurgan Urjar. Almaty: A.Kh. Margulan Institute of archeology, 2018. 120 s.
Makarova, L. A. 1974. In: Akishev, K. A. (ed.). V glub vekov (In the middle of centuries). Alma-Аta: “Nauka” Publ., 201–207 (in Russian).
Maryashev, A. N., Goryachev, A. A. 1998. Naskalnyye izobrazheniya Semirechiya (Rock paintings of the Seven Rivers). Almaty: Found «XXI Century» Publ. (in Russian).
Nurzhanov, A. A., Gimranov, D. O. 2019. In Margulanovskiye chteniya–2019 (Margulan readings–2019). Nur-Sultan: K.A. Akishev Research Institute near the L.N. Gumilyov Eurasian National University Publ., 529–538 (in Russian).
Patsevich, G. I. 1940. In: Archive А.Kh. Margulan Institute of Archeology, fund 2, dossier 38 (in Russian).
Patsevich, G. I. 1949. In: Vestnik Akademii nauk KazSSR (Bulletin of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 4, 80–85 (in Russian).
Savelyeva, T. V., Shagirbaev, M. S. 2020. In: Vestnik KazNPU im. Abaya. Seriya «Istoricheskiye i sotsialno-politicheskiye nauki» (Bulletin of Abay Kazakh National Pedagogical University. Series «Historical and socio-political sciences»), 1 (64), 390–400 (in Russian).
Samashev, Z., Murgabayev, S., Eleuov, M. 2014. Sauyskandyk petroglifteri (Petroglyphs Sauskandyk). Astana: the branch of the A.Kh. Margulan Institute of Archeology (in Kazakh).
Taleev, D. A., Erjigitova A., Shagyrbaev, M. S. 2020. In: XІІ Orazbaev oqulary (XІІ Orazbayev Readings). Almaty: Al-Farabi Kazakh National University Publ., 201–209 (in Kazakh).
Taleev, D. A., Shagirbaev, M. S. 2020. In: Margulanovskiye chteniya–2020 (Margulan readings–2020). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology Publ., 230–242 (in Kazakh).
Utubaev, J. R., Shagirbaev, M. S. 2020. In: Vestnik KazNPU im. Abaya. Seriya «Istoricheskiye i sotsialno-politicheskiye nauki» (Bulletin of Abay Kazakh National Pedagogical University. Series «Historical and socio-political sciences»), 4 (67), 354–363 (in Russian).
Shardenova, Z. Zh. 2000. In: Izvestiya MON RK, NAN RK. Seriya obshchestvennykh nauk (Proceedings of the MES RK, NAS RK. Series of social sciences), 1, 186–196 (in Russian).
Shardenova, Z. Zh. 2005. In: Otchet ob arkheologicheskikh issledovaniyakh po Gosudarstvennoy programme “Kulturnoye naslediye” v 2005 godu (Report on archaeological research under the State program “Cultural Heritage” in 2005). Almaty: A.Kh. Margulan Institute of Archeology, 217–220 (in Kazakh, Russian).
Shardenova, Z. Zh. 2010. In: Izvestiya NAN RK. Seriya obshchestvennykh nauk (News of NAS RK. Series of social sciences), 1, 194–201 (in Russian).
Driesch, A. V. 1976. In: Preabody Museum of Archeology and Ethnology Harvard University. Cambridge, 1, 66–101 (in English).
Eisenmann, V., Karchound, A. 1982. In: Bulletin Museum natn. Hist. nat. Paris, 75–103 (in English).
Загрузки
Опубликован
Қалай дәйексөз келтіруге болады
Выпуск
Бөлім
Лицензия
Copyright (c) 2021 Ералы Шардарбекұлы Ақымбек, Мәмбет Сапарбекұлы Шагирбаев
Бұл жұмыс лицензия бойынша қол жетімді лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.
